در وضعیتی که ایران درگیر بحران کروناست، آمریکا در راستای کمپین فشار حداکثری خود، هر روز تحریم‌های تازه‌ای علیه ایران وضع می‌کند. این در حالی است که نهاد‌های بین‌المللی بارها هشدار داده اند، تحریم‌های امریکا، مانع از دسترسی ایرانیان به اقلام بشردوستانه نظیر دارو می‌شود و ادعای مقامات امریکایی در خصوص مستنثی بودن این کالاها، در عمل محقق نمی‌شود.
چندی پیش، لعیا جنیدی، معاون حقوقی رئیس جمهور، از ثبت شکایت تازه ایران از ایالات متحده آمریکا در دیوان بین المللی دادگستری به سبب تحریم‌های نامشروع و غیرقانونی این کشور علیه ایران خبر داد. با توجه با تحریم‌های غیرانسانی و ضد حقوق بشری، اعتراض جدید در دادگاه دادگستری بین المللی در خصوص اثر تحریم بر شیوع بیماری ناشی از ویروس کرونا ثبت شد.
اسپوتنیک با خانم مریم جلالوند پژوهشگر ارشد حقوق بین الملل درحوزه سیاست خارجی در خصوص شکایت ایران از آمریکا در خصوص تحریم های دارویی به گفتگو نشست.
پرسش: آمریکا با اعمال اینگونه تحریم‌ها چه هدفی را دنبال می‌کند و قصد دریافت چه نوع غرامتی (اخلاقی و یا مالی) را دارد؟
جلالوند: ببینید اگر بخواهیم اهداف تحریم ها علیه یکسری از کشورها را بیان بکنیم، اینطور است که در دنیای امروز در واقع می خواهیم یک کشور و دولتی را به تبعیت از یکسری هنجارها و الزام های بین‌المللی وادار بکنیم. بنابراین آن تحریم هایی که می‌خواهیم اعمال بکنیم باید از پیچیدگی های اخلاقی و مشکلات حقوق بشری و بین‌المللی در واقع دور باشد و خدشه ای به آن هدف وارد نشود. تحریم باید ازهر گونه نقض حقوق بشری دور باشد.
یکسری از کشورها از تحریم ها به عنوان ابزار در راستای منافع سیاسی خود استفاده می کنند. تحریم های اقتصادی که ایالات متحده علیه ایران در همین راستا به انجام می رساند، قابل ارزیابی است. با تحریم های اعمال شده از سوی آمریکا پس از روی کار آمدن ترامپ، حقوق بسیاری از شهروندان جمهوری اسلامی نقض شده است. خیلی از شهروندان به دلیل تحریم های دارویی دسترسی به دارو ندارند.
ایالات متحده می گوید که ما تحریم غذایی و دارویی نداریم، اما سازوکارهایی که ایالات متحده در این راستا انجام داده است، راه نقل و انتقال را دشوار کرده است که بخودی خود نشاندهنده نقض کامل حقوق بشر است.
دولتها تا زمانی که حق دسترسی به بازار تجارت را نداشته باشند، نمی توانند موارد و وسایل مورد نیاز برای تجهیز زیرساخت‌ها بخصوص زیرساخت های پزشکی و بهداشتی را برای کشورشان و آموزشی را مهیا بکنند. زیرساخت آموزشی در اینجا مهم است که به پیشگیری کمک می‌کند، وقتی آموزش نباشد در حوزه سلامت و درمان با مشکلات بسیاری روبرو خواهیم شد.
عرصه بین‌الملل، عرصه تقابل قدرتها شده است و رژیمی که تحریم می کند، در این چرخه قدرت، فرمان را کاملا در دست خود گرفته است و بدون آنکه پاسخگویی به جامعه بین‌الملل و آن حریم مسائل حقوق بشری داشته باشد، دارد اعمال قدرت می‌کند.
نخستین تجلی حق سلامت را می توانیم در ماده 55 منشور سازمان ملل مصوب سال 1945 ببینیم. دستیابی به سلامت در این ماده یکی از مهمترین پیش‌شرط های رسیدن به اهداف جامعه ملل متحد عنوان می کند.
حق سلامت حق بنیادین بشر است. هر انسانی حق دارد از بالاترین سطوح قابل وصول سلامتی که منجر به زندگی توأم با کرامت انسانی هست برخوردار باشد. اساسنامه سازمان جهانی بهداشت را می توانیم در واقع یکی از جلوه‌های شناسایی این حق بدانیم.
اهداف مصوبه باید به اجرا درآیند:پیشگیری و کنترل بیماری های مسری، مثل بیماری کووید -19 که ما الان درگیر آن هستیم، گسترش عرضه و تأمین مطمئن اقلام دارویی و همچنین ایجاد شبکه بهداشت برای درمان درست و مناسب بیماری‌ها و تأمین داروهای سالم.
در خصوص ایران، تحریم‌ها ریشه در تصمیمات یک نهاد سیاسی که بهرحال روی کار آمده دارد و نه استدلال‌هایی که در واقع از منطق حقوقی نشأت گرفته است. این تحریم ها دارد بیشترین آسیب را به مردم ایران می زند. حق مردم ایران را از برخورداری از موازین اولیه و اساسی حقوق بشر دارد محروم می کند. باعث محرومت و در واقع محدودیت در بین مردم ایران شده است. در واقع مردم ایران از ابتدایی ترین مسائل حقوق بشری که مثل « حق حیات است» و حق برخورداری از یکسری استانداردهای مناسب زندگی، سلامت و بهداشت که تعریف شده در کل جهان، محروم هستند.
در رابطه با سوال شما که ایران انتظار دریافت چه نوع غرامتی ( اخلاقی یا مالی) را دارد، باید بگویم، ایران انتظار هر دو غرامت – هم اخلاقی و هم مالی - را دارد. از نظر اخلاقی، جامعه بین‌الملل و خود آمریکا متعهد است. جامعه بین‌الملل با یک فرد ناآشنا به مسائل سیاسی ( ناکارشناس از نظر بنده)روبرو شده که مردم یک کشوری را از حق اولیه حقوق بشری، بهداشت و آن استانداردهای خیلی ابتدایی و اولیه زندگی محروم کرده است.
بنابراین ایران مسلما انتظار اخلاقی از جامعه جهانی دارد. جامعه جهانی باید در مقابل چنین اقداماتی با توجه به منشورهایی که در واقع عرض کردم و آن ماده‌ها و مواردی که عرض شد، باید جلوی این همه زیاده‌خواهی ایالات متحده آمریکا بایستد.
ایران از نظر مالی هم انتظار غرامت دارد. وقتی ایالات متحده می‌گوید که دارو و غذا جزو تحریم‌ها منصوب نمی شود. یکسری تحریم ها که در هر حوزه‌ای ایالات متحده دارد علیه ایران اعمال می کند خیلی راحت جلوی کار نظام سازوکار بانکی، نظام تجارت را از جمهوری اسلامی می گیرد و این باعث می شود که خیلی از کشورها راغب نباشند با جمهوری اسلامی تقابل تجارت (در رابطه با دارو و غذا ) داشته باشند، زیرا برایشان صرف نمی کند.
ایران خودش بالای 80 درصد داروها را در داخل با توجه به نخبگانی که در این حوزه دارد، تولید می‌کند، ولی بهرحال ماده اولیه اکثر داروها وارداتی است. مخصوصا داروهای بیماری های خیلی خاص، مثلا صرع و ام اس. جلوی صادرات این داروها و ماده اولیه آنها گرفته شده است. بنابراین جامعه جهانی چه به لحاظ اخلاقی و یا مالی و خود ایالات متحده آمریکا در رأس جامعه جهانی ملزم هستند که غرامت به مردم جمهوری اسلامی ایران بپردازند.
پرسش: ایران قصد دارد چه الزامات قانونی - حقوقی را برآورده سازد؟
جلالوند: ایران بخش اعظم داروهای اساسی موردنیازش را در داخل تولید می کند.اما در مورد داروهای پیشرفته و ماده اولیه، بهرحال وابسته است و باید وارد بکند. ارزش قیمتی 4 درصد از حجم دارویی که از خارج وارد می شود، حدود یک سوم کل قیمت اقلام دارویی را تشکیل میدهد.
صادرکننده اقلام بشردوستانه مثل دارو و تجهیزات پزشکی فعال در این زمینه، وقتی می بینند بخاطر تجارتی که دارند با ایران انجام میدهند، توسط آمریکا تحریم می شوند، خیلی تمایل به ادامه این تجارت ندارند. از نظر بانک ها نیز چنین معاملاتی به مشکل آن نمی ارزد.
معامله با ایران در زمینه اقلام بشردوستانه و عملیاتی که مربوط به همین موضوع است، از نظر قانونی که خودشان عنوان کردند « دارو مشمول تحریم نیست»، اما اگر طرف معامله یک نهاد و یا عامل تحت تحریم باشد، ارسال آن مشمول تحریم می شود که همین جلوی سازو کار تجارت غذایی و دارویی با جمهوری اسلامی را می گیرد.
بنابراین عبور از این پیچ و خم مقررات جدید و هزینه های اضافی در تغییر بانک کارگذار، ارسال و غیره، باعث آن می شود که تجارت با ایران برای آن شرکت ها صرف نداشته باشد. در همین دوران کرونا، فهرست کالاهایی که نیاز مجوز خاص از یک نهاد را دارند، شامل همان دستگاه تولید اکسیژن، ماسک تنفسی و پوشش صورت و غیره که برای پزشکان و محافظت از کادر درمان ضروری است، وارد نمی شود.
کارکنان بخش درمان ایران، کارشناسان جهانی سلامت نیز می‌گویند که تأمین میزان دقیق تأثیرگذاری تحریم های امریکا بر توان مقابله ایران با شیوع کرونا اصلا معلوم نیست. اما واضح است که نظام سلامت جمهوری اسلامی برای دسترسی به تجهیزات ضروری برای حفظ جان مردم کشورش، و پیشگیری از همه‌گیری این ویروس، با مشکل مواجه است.
آمریکا با هدف دارد این تحریم ها را انجام میدهد، اگر چه مدام عنوان می کند که دارو وغذا تحریم نیستند. اما راستای تحریم های بانکی و نفتی، همین تحریم های دارویی و غذایی را شامل خواهد شد. سازمان ملل نیز اعلام کرده است که تحریم‌ها برای مقابله با ویروس کرونا برداشته بشود.
به این ترتیب می بینیم که دولت آمریکا دشمنی آشکار خودش با مردم ایران را به نظر من به مرحله تروریسم سلامت رسانده است. دستگاه دیپلماسی ایران بارها اعلام کرده است که تحریم ایران از لحاظ دارو و وسایل پزشکی وجود دارد.
پیامدهای فزاینده تحریم های آمریکا چه بطور عمد و چه بطور غیر عمد، تهدید جدی متوجه جان مردم ایران و ایرانیان در برخورداری از حق سلامت و دسترسی به داروهای حیاتی می کند و تقریبا می توانیم مطمئن بگوئیم که کمبود داروهای حیاتی برای مبتلایان به یکسری بیماری های خاص، مثل صرع، سرطان وجود دارد و تحریم‌ها مانع از ورود این اقلام دارویی می شود.
پرسش: شکایت و دفاعیه بر اساس کدام موازین حقوق بین‌المللی تهیه و ارائه شده است؟
جلالوند: اگر بر اساس حقوق بین‌الملل بخواهیم نگاه بکنیم، براساس پیمان مودت است که بین ایران و ابالات متحده بوده و اگر بین طرفین دعوا و اختلاف نظری باشد، از طریق دیپلماتیک و طبیعتا چون ما با ایالات متحده روابط دیپلماتیک نداریم، به دیوان لاهه ارجاع شده است.
قضات تصمیم می‌گیرند، رأی موقت را تا صدور حکم نهایی صادر می کنند که برای هر دو طرف الزام‌آور است. قضات ما حاضر شدند و دیوان یک رأی را صادر کرده است که آمریکا بر اساس تعهداتش ذیل همین پیمان باید به نحوی هرگونه نقصی را رفع بکند. طرفین باید از انجام هر اقدامی که مناقشه را تشدید بکند و دامنه آن را گسترش بدهد و حل مناقشه را دشوار سازد، خودداری بکنند.
بنابراین هرچند دیوان تمام این تدابیر را در مورد درخواست ایران نپذیرفت،ولی واشنگتن را به رفع بخش قابل توجهی از تحریم های ایران، بخصوص تحریم های دارویی و کشاورزی و اقلام غذایی ملزم کرد. تصمیمات دیوان، آمریکا را از اعمال تحریم های بیشتر از جمله تحریم های یکجانبه که می تواند دامنه این مناقشات را گسترش بدهد منع کرده است. شکایت ایران علیه ایالات متحده در واقع از اینرو صورت گرفت که در عهدنامه 1995 تصریح شده است که هریک از طرفین می تواند اختلافات ناشی از اجرای این عهدنامه را به دیوان بین‌المللی ارجاع بدهند. این عهدنامه همچنان معتبر است، زیرا هیچ یک از دو کشور از آن خارج نشده است.
دیوان رأی را صادر کرده و قضات ما در دیوان حاضر شدند، تحریم های دارویی و غذایی، کشاورزی و هواپیماهای مسافربری باید برداشته بشوند. همه اینها نشاندهنده این است که شکایت و دفاعیه ایران بر اساس همین عهدنامه مودت پابرجا است و طبیعتا ایران بر اساس همین عهدنامه مودت در این اوضاع بوجود آمده می تواند به دلیل نقض حقوق بشر از ورود دارو و اقلام پزشکی و کشارزی به داخل جمهوری اسلامی ایران، شکایت بکند و ایالات متحده را به میز محاکمه بکشاند.
دیوان بین‌المللی دادگستری در قضیه نقض برخی مواد عهدنامه مودت، طی دستور موقتی که صادر نمود، تصریح کرد اقلام بشردوستانه اعم از غذا و دارو در زمره تحریم‌ها نمی‌گنجد و در هر حال ایالات متحده باید شرایطی را فراهم کند که امکان دسترسی ایران به این اقلام فراهم باشد و ممانعتی در این زمینه نکند.
به اعتقاد برخی از صاحب نظران، نام این اقدامات آمریکا در شرایط شیوع کرونا را نمی توان تحریم گذاشت، بلکه اینها ترور اقتصادی است و نتیجه این اقدام نابود کردن جان انسان‌ها بوده که طی سال های اخیر توسط ترامپ علیه ملت ایران شروع شده است. این اقدام ترامپ در حالی انجام می شود که دو سال پیش، دیوان بین المللی لاهه در دستور موقتی تاکید کرد، امور مربوط به غذا و کشاورزی، امور مربوط به دارو و درمان و امور مربوط به لوازم یدکی هواپیمای مسافری باید از تحریم‌ها مستثنا و کانال‌های مالی آنها باز باشد و آمریکا باید در رابطه با آنها اقدامات لازم را انجام دهد.
اسپوتنیک در خصوص شکایت ایران از آمریکا به دادگاه بین‌المللی مرتبط با تحریم‌های دارویی ایالات متحده علیه ایران با دکتر امیر حسین نوربخش، حقوقدان و پژوهشگر مسائل حقوقی به گفتگو نشست.
دکتر نوربخش در رابطه با مطرح شدن نوع غرامت (اخلاقی یا مالی) از سوی ایران و الزامات قانونی و چگونگی تنظیم شکایت و دفاعیه ایران توضیح داد.
نوربخش: ایران از شکایتی که مطرح کرده هم مسئولیت اخلاقی و هم جبران خسارات را منظور داشته است. ایران خواهان این است که دولت آمریکا بابت تحریم های دارویی که خصوصا انجام داده است، و مانع دسترسی شهروندان ایران به خدمات بهداشت و سلامت شده که یک حق جهانی است و در منشور ملل متحد هم تحت عنوان بحث صلح و امنیت بین‌المللی اشاره شده و به همین اساس در منشور حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و میثاق بین‌المللی حقوق بشر اشارتی در این خصوص صورت گرفته است عذرخواهی بکند.
ایران صرفا می خواهد که قانون بین‌المللی اجرا بشود و تحریم‌هایی که پیشتر بطور یکجانبه علیه ایران با خروج یکطرفه ایالات متحده از معاهده برجام اعمال شده بود، در واقع مجدد برگردد و حداقل از جامعه جهانی میخواهد که این وضعیت و عدم دسترسی شهروندان ایران به حقوق شهروندی و حقوق بشری مسلم حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را برسمیت بشناسد. خیلی روشن است که در اینجا، بهرحال حقوق شهروندان ایران به عنوان ساکنان دهکده جهانی تضییق شده است. لذا ایران هم الزام به عذرخواهی و مسئولیت اخلاقی را مد نظردارد و متخلف شناختن دولت ایالات متحده در این زمینه می تواند وجهه بین‌المللی ایالات متحده را کاهش بدهد و نشان بدهد که این دولت به فکر صلح و امنیت بین‌المللی نیست و سلامت شهروندان کشورهای دیگر را برای دست پیدا کردن به منافع سیاسی خود، حاضر است به خطر بیاندازد.
دوم بحث غرامت هست. دولت ایران می خواهد که شهروندان و اتباع ایران که به دلیل این تحریم‌های یکجانبه و غیرانسانی در این مدت آسیب دیدند و نتوانستند اعمال حق بر دسترسی به خدمات بهداشتی و دارویی خودشان را انجام بدهند و از این بابت صدمات جانی دیدند را هم فی الواقع احقاق حق بکند.
مبانی شکایت ایران، بیشتر در واقع بحث حقوق در اینجاست که از یک جهت برمی‌گردد به بحث جبران خسارات. ایران نمونه آن را پیشتر در پرونده شرکت « مریو»، شرکت فرانسوی که خون‌های آلوده به ایدز را به یکسری از کشورها فرستاده بود، تجربه کرده و حداقل شکایت داخلی در ایران اتفاق افتاده است و مبالغ تحت عنوان «دیه» را اختصاص داده است. اما ایران در حوزه بین‌الملل، شکایت نکرد، به ویژه که وزیر وقت کشور فرانسه در آن موقع، آقای لورن فابیوس، وزیر بهداشت آنموقع، در زمان معاهده برجام در هفت سال پیش، وزیر خارجه فرانسه شده بود و ایران ترجیح داد در آن وضعیت، بهرحال پرونده را به جریان نیندازد که فکر می کنم دلیلش مسائل سیاسی بود.
ایران تجربه این موضوع را دارد و حداقل در داخل ایران از آن شرکت شکایت شد و تقریبا یکی از بالاترین حق الوکاله های تاریخ وکالت در ایران هم در آن پرونده بود و یک محکومیت سنگینی برای دولت ایران به وجود آمد. ایران می تواند در حوزه بین‌الملل هم شکایت بکند.
به نظرمن مبنایی که می‌تواند اینجا باشد، مبنای کیفری در این زمینه است. و از حوزه بحث مسئولیت بین‌المللی فراتر می رود و بحث مسئولیت کیفری بین‌المللی مطرح می شود که بحث جنایت علیه بشریت است که می تواند متوجه ایالات متحده بشود و در دیوان های مختلف بین‌المللی، موضوع بحث و کنکاش و گفتگو قرار بگیرد و حداقل به آن رسیدگی بشود.
این شکایت، یک شکایت نمادین نیست، بسیار شکایت عملی و مشخصی است که بهرحال به شهروندان ایرانی در این زمینه بخصوص آسیب جدی وارد شده است.
در خصوص اینکه چه موازین بین‌المللی سبب گشایش این دعوا و یا شکایت در حوزه بین‌المللی است، در حوزه مسئولیت بین‌المللی بحث آن به میان می‌آید. ولی ایران می خواهد که مسئولیت بین‌المللی دولت آمریکا، در خصوص مانع ایجاد کردن در مسیر اعمال حق دسترسی به خدمات بهداشتی –درمانی ایرانیان برسمیت شناخته بشود و اعمال بکند.
بنابراین تلاش دولت ایران این است که بتواند با استناد به دلایل متقن ثابت بکند که دولت ایالات متحده در واقع بطور عامدانه و نه صرفا بطور یک اشتباه و خطا در کنش و واکنش حقوقی، بلکه با توجه به نظریه تعمد و اعمال اراده یکجانبه، به این شکل عمل کرده است. در واقع ایران تلاش می کند در حوزه شکایتی که در سطح بین‌المللی مطرح شد بتواند این دعوا را اثبات بکند و بنوعی اعاده حیثیت هم انجام بدهد.
ضمن اینکه استناد ایران به بحث اصل حق تعیین سرنوشت هم هست که حرکت امریکا را یکجور مداخله در امور داخلی خودش هم می‌بیند. چونکه در واقع اعمال این تحریم‌ها را عموما هدف یکجور مداخله در امور داخلی ایران به عنوان یک دولت می داند که اهداف صلح‌جویانه ندارد و عمدتا مداخله در امور ملی یک دولت است و می تواند منجر به آن بشود که نظم و امنیت بین‌المللی برهم بخورد. همچنین جنایت علیه صلح و یا آغاز به جنگ هم ممکن است در این زمینه پیش بیاید.
به نظر می رسد که زمان آن فرارسیده تا قضات این محاکم بین‌المللی برای یکبار هم که شده خیلی بیطرف و جدی وارد بشوند و بدون اغراض سیاسی پرونده را رسیدگی بکنند و همچنین وکلای پرونده. به نظر من این شکایت یک شکایت نمادین نیست. این یک شکایت بسیار جدی است و همانطور که ایران را بارها و بارها در محاکم مختلف ایالات متحده محکوم کردند به پرداخت مبالغ متعدد در خصوص پرونده های بی‌ربط اقدامات دولت ایران، همچنین ایران هم می‌تواند بیاید و اعاده حیثیت بکند و دعاوی‌ای را در محاکم بین‌المللی مطرح بکند و آنها صلاحیت رسیدگی را دارند و حداقل می توانند در ابتدای رسیدگی یک قرار کارشناسی برای بررسی ابعاد موضوع و با حضور رکن تخصصی ملل متحد، سازمان بهداشت جهانی صادر بکنند و کارشناسان سازمان بهداشت جهانی می توانند به ایران بیایند و ابعاد فاجعه را ببینند و اینکه چه افرادی جان خود را به دلیل کمبود دارو از دست دادند و چه اشخاصی جان خود را به دلیل کمبود تجهیزات بهداشتی از دست دادند.
هر چند در لفظ گفته می شود که تحریم ها بحث دارویی را دربرنمی گیرد، اما در عمل ما شاهد بودیم که یک دختر بچه فقط در یک پرونده جانش را از دست داد که بحث مربوط به قبل از کرونا بود. ما شاهد بودیم که نماینده سفیر ایالات متحده در سازمان ملل آمد و به دولت ایران بابت این اتفاق بدی که برای آن بچه بیگناه افتاد، تسلیت گفت.
به نظرمن، موضوع یک دعوای بسیار بسیار جدی است و جان انسان ها مطرح است و در جهان پساکرونا اعتقاد ما این است که حقوق بین‌الملل هم در جهان پساکرونا، باید یک حقوق پویا باشد، تحولات متعدد ناشی از احقاق حق‌های مسلم برای رسیدن به فرایندهای جدید جهت قاعده سازی مناسب که در واقع اصل برابری را در حقوق بین الملل بتواند تقویت بیشتری بکند.
متناظر با همین رویکرد در دادگاه‌های داخلی ایران نیز قانون ماده واحده صلاحیت محاکم دادگستری درباره مسئولیت مدنی دول خارجی اصلاحیه سال ۱۳۹۰، این امکان را به قربانیان اعمال خلاف حقوق بین‌الملل ایالات متحده میدهد که علیه این دولت و مقامات رسمی آن اقامه دعوی کنند و در آینده احکام صادره از محل اموال احتمالی توقیفی ایالات متحده قابل اجرا خواهد بود.
