مدت‌هاست که با گسترش بکارگیری شبکه‌های اجتماعی، انتشار اخبار و تبادل نظر پیرامون مسائل مختلف سهولت بیشتری یافته است. اما در کنار این فرصت‌های منحصر به فرد، چالش‌هایی نیز وجود دارند که فائق آمدن بر آنها نیازمند مشارکت و آگاهی عمومی است.انتشار اخبار جعلی که اغلب با تغییر واقعیت صورت می‌گیرد، به مرور فضای تشخیص حقیقت از دروغ را تیره می سازد و افکار عمومی را از واقعیت‌های مهم و اصلی منحرف میکند که می تواند حتی منجر به نگرانی‌هایی جدی در سطح جهانی شود.
بازنشر و پذیرش اخبار جعلی از سوی افرادی که سواد رسانه ای آنها کم است و یا گاهی از روی احساسات اینگونه رفتار می کنند،اثرات منفی اخبار جعلی و منتشر شده به دست آنان را افزایش می‌دهد. در کشورهای مختلف جهان نیز با این وضعیت دست به گریبان هستند. اخبار جعلی در استرالیا، هند، امریکا، برزیل، سوئد، فرانسه و بسیاری از کشورهای دیگر آثار و عوارض خود را بویژه در مقاطع حساس زمانی به جای گذاشته است و در اجلاس‌های بین‌المللی اغلب این موضوع را در دستور کار گفت‌وگو پیرامون فضای مجازی قرار می‌دهند. اخبار جعلی یا آنچه به فیک نیوز معروف شده است به هیچ وجه موضوع تازه ای نیست و تقریبا همزمان با آغاز خبر وجود داشته است، اما توسعه و رواج خبرهای غیر معتبر و قدرت گرفتن آن ها به طور خاص در عصر شبکه های اجتماعی رونق گرفته است.
اسپوتنیک در خصوص این موضوع با آقای محمد ازلی موسس وب سایت «تکراسا» به گفتگو نشست.
پرسش: به نظر شما ویژگی ابزار جدید برای مقابله با اخبار جعلی اپلیکیشن واتس آپ چیست؟
پاسخ: این مسأله از زمانی که فیس بوک هم به مشکل برخورد چون واتس آپ در مجموعه فیس بوک است در آنجا هم سربلند کرد.در اکثر جاهای دنیا به خاطر اخبار جعلی به مشکل برمی خورند. در هند به خاطر اخبار جعلی به مشکل برخورد کرده اند. هند 250 میلیون نفر کاربر واتس آپ دارد.از واتس آپ برای گسترش اخبار جعلی خیلی استفاده می کنند. واتس آپ هم برای مقابله با این ها، به عنوان مثال سال پیش،تعداد مسیج هایی را که می شد فوروارد کرد محدود کرد. روزی 5 پیامک در داخل خود هند. الان هم چیزهایی که منتشر شده برای اندروید بتاشون هست، یعنی ورژن اصلی هنوز نیست و دارند روی آن کار می کنند و روی مسیج هایی که بیش از 5 تا از طرف افراد مختلف فوروارد شده باشد تگ می زند تا کاربر بداند که این مسیج ها دارند « Viral » می شوند. ولی روی صحت و سقم آن فعلا کاری نمی تواند انجام بدهد، ولی در توضیحات خود «اف ای کیو واتس آپ» ما پیام‌های فوروارد شده را که دارند Viral می شوند را داریم تگ می کنیم و کاربر باید خودش از جاهای مختلف مثلا سایت های خبری معتبر چک کند. اگر چیزی را می بینند که « Viral» شده، خودشان باید چک کنند و ببینند که آیا این خبر درست است یا درست نیست. ولی روی این موضوع کار نمی کنند که خبر ارسالی درست است یانه. این فقط مربوط به پیام‌های متنی نیست، برای ویدئو، عکس و تصویر هم می خورد که این مسیج ها دارند «viral» می شوند. یکسری جاهایی که اسپم می فرستند خود واتس آپ چک می کند، مثلا کسانی که برای تبلیغات خود چیزهای مجانی می خواهند بدهند، آنها را چک می کند و اینگونه لینک ها را تگ میکند که کاربر بداند ولی کلا محدود به انجام اینگونه کارها می شود. مثلا فیس بوک خودش کارکنانی دارد که خودشان یکسری خبرهای جعلی را تشخیص بدهد.ولی واتس آپ هنوز به این سمت نرفته که به این شکل بخواهد به تشخیص جعلی بودن یا نبودن خبرها بپردازد. بجر آن هم اینها بیشتر فورواردی هستند. مثلا در تلگرام در داخل ایران کمی فرق می کند. چون مردم بیشتر از واتس آپ در داخل ایران برای فرستادن مسیج استفاده میکنند، یعنی مسیج های شخصی و نه اخبار لزوما.پلتفرم های دیگر در ایران هست که بدینگونه مورد استفاده قرار می گیرند. هنوز هم تلگرام هست، در تلگرام این اتفاق می افتد و بعد در توییتر و اینستاگرام.
پرسش: فرایند مقابله با اخبار جعلی در ایران چگونه اجرایی می شود؟
پاسخ: اخبار جعلی در ایران توی واتس آپ نمی چرخد. ممکن است مردم به یکدیگر مسیج شخصی بفرستند ولی به آن شکل مورد استفاده قرار نمی گیرد. و مردم بیشتر آن را به عنوان پیام‌رسان می شناسند ولی توی تلگرام، چون ما کانال هایی داریم که خیلی ساختاریافته تر از برادکست واتس اپ است، اینها بیشتر توی تلگرام اتفاق می افتد. کلا موج خبری درست کردن توی ایران اول یک قسمتش توی توییتر است که جمعیت خیلی خاصی توی توییتر هستند از ایران که نخبه تر از بقیه پلتفرم های دیگر از لحاظ اخبار سیاسی و اقتصادی است. اخبار آنجا ساخته می شود و بعد شاید توی اینستاگرام منتشر بشود و بعد در تلگرام. تلگرام، اینستاگرام و توییتر در واقع بهم یکدیگر متصل هستند. خبر می تواند ابتدا در یکی از این پلتفرم‌ها منتشر بشود و بعد در دیگر سایتها منتشر بشود. به نظرمن به این شکل اخبار مهم در سه پلتفرم منتشر می شوند.ولی در اینستاگرام بیشترین معضل هست، زیرا در اینستاگرام خیلی عوام تر است، یعنی برای بیشتر افرادی که ممکن است خیلی مطالعه روزانه هم نداشته باشد و تازه گوشی گرفته باشند و توی کار خبر و چک کردن نباشد. به نظر من در آنجا آسیب اخبار جعلی بیشتر است ولی در توییتر چون مردم باهم ارتباط دارند، اخبار جعلی سریع شناسایی می شود، چون همه اهل خواندن و مطالعه هستند به این دلیل اخبار جعلی زیاد در توییتر دوام نمی آورد. سریع مردم زیر خبر جواب می دهند و نمی گذارند که این خبر بخواهد viral بشود خبر جعلی بودن آن هم «viral» می شود ولی توی اینستاگرام به دلیل عمومی‌تر بودنش و اینکه خیلی از مردم عادی دارند از آن استفاده می کنند سختتر می شود اخبار جعلی را شناسایی کرد. توی تلگرام هم معمولا چون توی کانال ها که در حال رفت و برگشت است، کانال ها جایی مثل توییتر بازخورد ندارند. آنهم یک مقداری فیدبک گرفتن یا بازخورد خبرهای جعلی در آنجا سختتر است ولی به نظر من اگر سایت های خبری ایرانی بتوانند در شبکه های اجتماعی مثلا در توییتر و یا تلگرام اکانت های رسمی داشته باشند، انتشار اخبار جعلی را محدودتر می کند چون اگر این سایت های خبری بتوانند بصورت قانونی و راحت توی این شبکه ها فعالیت داشته باشند خیلی می توانند از انتشار اخبار جعلی که از جاهای نامشخص منتشر می شود جلوگیری بکنند.ولی متأسفانه الان توی کشور ما یک مقداری محدوده خاکستری هستیم، استفاده کردن از اینها ممنوع است، مثل تلگرام و توییتر، ولی خب مردم بصورت غیر رسمی توی اینها عضو هستند.اما راه درستش این است که اینها باز باشند و جاهایی که رسمی هستند و اخبار رسمی می دهند بتوانند در آنجا فعالیت داشته باشند و بتوانند با این اخبار جعلی مبارزه بکنند.
پرسش: بطورکلی چگونه می توان با انتشار اخبار جعلی در ایران مقابله کرد؟
پاسخ: در تلگرام کدی به جاهایی که کانال داشتند می دادند به نام کد شامد. اگر این سایت یک خبری داد که موثق نبود و داشت اخبار جعلی منتشر می کرد بتوانند آن را پیگیری بکنند. متأسفانه تلگرام کلا بسته شد. توی اینستاگرام هنوز هیچگونه نظارتی نیست. تلگرام و توییتر هم فیلتر هستند ولی چون خیلی از مردم از اینستاگرام استفاده می کنند،آن را هنور فیلتر نکردند، ولی به نظرمن هنوز راه حلی برای مبارزه با اخبار جعلی در شبکه های اجتماعی ندارند. به نظر من بهترین راه این است که اینها باز باشند و رسانه های داخلی بتوانند دراین شبکه ها فعالیت بکنند و بتوانند با اخبار جعلی مبارزه بکنند که خیلی زیاد اتفاق می افتد، مخصوصا در توییتر که خیلی از اخبار جعلی است و یا جای دیگری منتشر شده است و خیلی از افراد عادی حقایق را چک میکنند تا ببینند که خبری که منتشر شده است درست است یانه و بعد آن را تصحیح می کنند و به مردم اطلاع می دهند. من فکر می کنم سواد کلی کاربرهایی که توی توییترهستند به سطحی رسیده است که خودشان بخواهند با اخبار جعلی مبارزه بکنند. در توییتر یکسری کاربرهای ایرانی هستندکه مثلا می روند اکانت های جعلی را بصورت خودمختار شناسایی می کنند تا با اخبار جعلی مبارزه بکنند. من فکر میکنم اگر این محیط باز گذاشته شود و یک مقداری حداقل به کاربرهای توییتر می شود اعتماد کرد چون خیلی اخبار مختلف را چک می کنند. و خود مردم بتوانند روی این قضیه نظارت داشته باشند.ولی به نظرمن کار سختی است که دولت بخواهد نظارت داشته باشد و در درجه آخر واتس آپ یا خود توییتر بخواهد نظارت داشته باشد. چونکه این پلتفرم ها با ایران هیچ رابطه ای ندارند یعنی هیچگونه کانال گفتگویی بین اینها وجود ندارد و دولت ایران هم اگر از اینها بخواهد یکسری چیزها را فیلتر بکنند، نمی کنند.مثلا هند در رابطه با قضیه واتس آپ با 250 میلیون کاربر مهم است و هند هم با آمریکا ارتباط دارد و می تواند در رابطه با فیس بوک و واتس اپ همچین درخواست هایی بدهد و به دلیل 250 میلیون کاربر هندی روی واتس آپ، واتس آپ مجبور می شود یکسری کارهایی به انجام برساند. ولی برای ایران همچین چیزی وجود ندارد. توی تلگرام یک همچین ارتباطی وجود داشت ولی خیلی محدود بود و تلگرام زیر بار آن نمی رفت.ولی بصورت کلی «ریپورت» کردن خود آدمهاست یعنی طریقه مبارزه با اخبار جعلی این است که سطح سواد عامه بالاتر برود واینکه مردم خودشون بخواهند فعال تر توی این کار شرکت کنند و افراد عادی مثل من و بقیه هستند، حال در هر حدی که اطلاعاتشون می رسد بتوانند این ها را «ریپورت» کنند اگر که مسیجی غیرواقعی یا جعلی است. در واتس اپ هم مسیج های اسپم را می تواند ریپورت بکند.
پرسش: آیا انتشار اخبار جعلی از طریق اپلیکیشن ها از جمله واتس آپ را می توان نوعی جنگ رسانه ای دانست؟
پاسخ: این اتفاق الان دارد می افتد. مخصوصا الان توی توییتر و اینستاگرام یکسری از اکانت ها کاملا واضح هستند که در واقع مشکل با دولت ایران و مردم ایران دارند که سعی می کنند یکسری اخبار را منتشر کنند.این قضیه در تلگرام هم بوده است. ولی به نظرمن اینها لزوما ابزار هستند و دارند از آنها سوء استفاده می کنند و حتی ممکن است که خود این پلتفرم ها مستقیما درگیر این قضیه نباشند ولی صد درصد جاهای مختلف از اینها استفاده می کنند. یک راه حل این است که کلا اینها را ببندند و فیلتر بکنند ولی بالاخره مردم از یک جای دیگر شروع می کنند به استفاده کردن از آنها. مثلا از زمانی که تلگرام فیلتر شد، محتوای سیاسی اینستاگرام خیلی بیشتر شده است. یعنی برای اینکه عموم مردم بخواهند از اخبار مطلع بشوند قبلا از تلگرام استفاه می کردند و حالا از اینستاگرام. دراینستاگرام مطالب خبری،متنی و تصویری راجع به سیاست و اقتصاد خیلی زیاد است. به نظر من این فیلترینگ ها فقط باعث می شود که مردم کوچ کنند بروند سمت یک پلتفرم جدید و قاعدتا ابزار نظارتی هم روی آنها وجود ندارد. به نظر من، اگر بخواهند با اینها و مخصوصا اخبار جعلی مبارزه بکنند باید بگذارند که رسانه های داخلی ما و افرادمان بتوانند در این پلتفرم ها آزادانه کار بکنند و قاعدتا مردم به خیلی از آنها اعتماد دارند تا اخبار جعلی را ریپورت کنند و خودشان اخبار درست را بدهند. به نظر من مسیری که بتواند پایدار باشد و بتوان با خبر جعلی مبارزه کرد توی پلتفرم های مختلف این است که بتوانیم رسانه های داخلی و افرادی که دنبال واقعیت هستند که چه اتفاقی افتاده آزاد گذاشته شوند و به اینها قدرت بدهند تا آنها بتوانند هر چه بیشتر روی این مسئله کار بکنند. وگرنه هیچ پلتفرمی،نه اینستاگرام،واتس آپ وغیره یک راه حل خاص برای مردم ایران نخواهند آورد تا بتوان اخبار جعلی را شناسایی کرد.اول اینکه روابط با این شرکت ها مخصوصا از زمان سرکارآمدن ترامپ بد است که کلا این شرکت ها را اگر بخواهند با ایران کاری انجام بدهند خیلی محدود کرده است. و آنقدر به این شرکت ها فشار وارد کرده که این شرکت ها برای ایران و کاربر ایرانی مشکل هم ایجاد می کنند. مثلا خیلی پلتفرم های آموزشی داریم که ایرانی ها را محدود کردند و به آنها سرویس نمی دهند. فکر میکنم با این شرایط که داریم بهترین راه حل این است که دولت بتواند سایت های خبری و کانال های خبری که دارند روی شناسایی اخبار جعلی کار می کنند به آنها قدرت بدهد. بعلاوه اینکه پلتفرم های تلگرام، اینستاگرام و واتس اپ هم گزینه هایی برای ریپورت اسپم دارند.
واتس آپ و اینستاگرام بعد از فیلترینگ تلگرام خیلی رشد کرده است. کاربران واتس آپ در ایران 29 میلیون، اینستاگرام —33 میلیون و تلگرام بین 40 تا 44میلیون و توییتر یک میلیون و 200 هزار کاربر در ایران دارند. 60.5 میلیون نفر هم در ایران اینترنت پرسرعت دارند. این دیتاهایی که ذکر کردم بر اساس تحقیقی است که رسانه «تکراسا» که من هم هم موسس آن هستم انجام داده و بر اساس منابع مختلف آن را بدست آوردیم. این ارقام بر اساس تعداد کاربران این پلتفرم‌ها در کافه بازار و مدلسازی بدست آمده است. زیرا همه کاربران اندروید در کافه بازار نیستند و بین 6 تا 7 میلیون نفر نیز آیفون دارند.
اسپوتنیک با آقای ولی الله قدیمی،دکترای ارتباطات و کارشناس رسمی دادگستری در امور جرایم رایانه ای در این خصوص به گفتگو نشست.
پرسش: فرایند مقابله با اخبار جعلی در ایران چگونه می تواند اجرایی بشود؟
پاسخ: فرایند مقابله با اخبار جعلی، اولا شناسایی خبر در فضای مجازی است. موقعیت فضای مجازی یک مقدار در کشور انسجام کامل ندارد. باید در جامعه فرهنگ سازی ایجاد بشود که مردم خودشان بتوانند اخبار جعلی را از واقعیت ها تمیز بدهند و زیاد جو اخبار و شایعات فضای مجازی منجر به آن نشود که در تصمیمگیری های خود شتاب زده عمل کنند. متأسفانه در فضای مجازی با یک محیط شفاف و قابل رصد بصورت کامل مواجه نیستیم. در این رابطه بهتر است که مردم به اخباری که از مراجع رسمی حاکمیتی صادر می شود توجه کنند و کمتر در معرض اخباری باشند که از کانال ها و مراجع غیر رسمی و بی نام و نشان و بعضا با اهداف براندازانه صادر می شود.
پرسش: آیا می توان امیدوار بود که بتوان مانع از انتشار اخبار جعلی در سراسر ایران از طریق اپلیکیشن های مختلف شد؟
پاسخ: موضوع واتس آپ یک مقدار روشن است، زیرا مرجع اخبار متصل است به یک شناسه که آن شناسه با شماره تلفن همراه تعریف می شود و مالکیت آن با تلفن همراه قابل رصد است، هرچند این مالکیت ها هم بعضا ممکن است زیاد واقعی نباشند. پیش می آید که بعضی وقتها وقتی اخباری را رصد می کنیم، احراز هویت شخص دارنده آن شماره تلفن همراه می رسد به شخصی که با هویت آن مورد سوء استفاده قرار گرفته شده و شماره همراهی به نامش ثبت شده و آن را عملا به عنوان مرجع صدور اخبار دارند معرفی می کنند. این بحث مربوط به فرهنگ سازی است و اینکه باید به شبکه ملی اطلاعات و پیام رسان های داخلی بیشتر توجه بشود و پیام رسان های داخلی به جهتی که احراز هویت در آنها مطمئن تر است و از طریق شناسه متصل به هویت واقعی افراد و آدرس «آی پی» آنها قابل رصد هستند بهتر می شود مرجع صدور اخبار را احراز هویت کرد. ولی موارد دیگری مثل تلگرام که سروری در ایران ندارند عملا با روش های خیلی استاندارد نمی شود به هویت دارنده آن کانال یا گروه تلگرامی دسترسی پیدا کرد، مگر با روش های خاص فنی که شاید جایز نباشد بنده به عنوان کارشناس جرایم رایانه، آنها را افشا بکنم، زیرا تمام دستاوردها تنها چیزی هستند که ما می توانیم با کمک آن ها، این افراد را شناسایی کنیم.
پرسش: به نظر شما با گسترش اپلیکیشن های مختلف، مثل تلگرام و واتس آپ و از این قبیل، آیا بر حجم اخبار جعلی افزوده شده یا نه و آیا این نوع ابزار را می توان تهدیدی به حساب آورد؟
پاسخ: من حقیقتا این تهدید را فقط به شکل تهدید نمی بینم. زیرا این ابزارها فرصت های زیادی برای شناختن در اصل دستاوردهای کشور ما برای سایر کاربران در سایر کشورها و مواجه با جنگ رسانه ای غرب ایجاد کرده و این تهدیدها و فرصت ها در کنار هم گذاشته می شوند. برای تهدیداتش هم ما باید یکسری فرهنگ سازی های داخلی بکنیم و یکسری روش های فرهنگی نوآورانه را که کم و بیش الان داریم توسعه بدهیم تا بتوانیم شکل واکسینه ای در اصل به فضای مجازی خودمان بدهیم و مردم ما با فرهنگ سازی کافی بتوانند بخش اعظمی از اخبار جعلی را خودشان شناسایی بکنند و به آنها بی توجه بشوند. الان بمرور دارد این وضعیت ایجاد می شود و مردم ما در این سالها با هوشمندی که نسبت به اخبار جعلی داشتند توانستند بشکل هوشمندانه رفتار بکنند و بخش زیادی از اخبار جعلی را هم با کمک دستگاه های امنیتی و اطلاعاتی و فرهنگی کشور و هم با هوشمندی خودشان شناسایی بکنند و حتی به این نوع اخبار پاسخ درخوری هم بدهند.
