نخستینبار در سال 1946 «حق سلامت» بهعنوان یک حق اجتماعی در «اساسنامه سازمان بهداشت جهانی» و سپس در سال 1948 در «اعلامیه جهانی حقوقبشر» مطرح شد. در «میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» که در سال 1966 تصویب شد و ایران یکی از 148 کشور عضو آن است، جزئیات و مراحل عملی تحقق تدریجی «حق سلامت» در کشورهای عضو تشریح شده است که یکی از موارد آن، دسترسی به امکانات، وسایل و خدمات بهداشتی و درمانی است.
در اسناد بینالمللی فهرست داروهای ضروری پیشنهاد شده است که همیشه باید به مقدار کافی در هر کشوری موجود باشد. این فهرست در سال 1977 ازسوی سازمان بهداشت جهانی تدوین شد. این فهرست که در ابتدا شامل 204 قلم داروی ضروری برای انواع بیماریها بود، معمولاً حدود هر دو سال یک بار به روز و داروهای تازهتری به آن افزوده میشود.
سازمان بهداشت جهانی حتی در سالهای اخیر، با تأکید بیشتر بر ضرورت ارتقای دسترسی، کیفیت و استفاده از داروها و فنآوریهای مرتبط با خدمات پزشکی، این موضوع را در فهرست اهداف میانمدت استراتژیک خود قرار داده است. بر همین اساس، برسمیت شناختهشدن «حق دسترسی به داروها و فنآوریهای مرتبط با خدمات پزشکی» بهعنوان بخشی از «حق سلامت» در قانون اساسی یا قوانین ملی کشورها، اولین شاخص پیشرفت یک کشور در راستای این هدف معرفی شده است.
اسپوتنیک در این خصوص و تحریم های ضد ایرانی آمریکا با آقای امیر جاوید یکی از فعالان بخش دارو در ایران به گفتگو نشست.
پرسش: تا چه اندازه تحریم های آمریکایی فرایند تجارت دارو در ایران را کند می کند؟
پاسخ: بطور کلی تحریم ها بیشتر روی داروهای وارداتی ما اثر گذاشته است، یعنی داروهایی که وارد می شدند. والا در زمنیه داروهای تولید داخل زیاد مشکل خاصی برای ایران ایجاد نکرده است و تا بحال دارد تولید می شود.
پرسش: وزیر بهداشت ایران ابراز داشت که از زمان اجرایی شدن تحریم های سخت آمریکا علیه ایران، شرکت های داروسازی ایران طی ماه گذشته هیچگونه معاملات مالی با دیگر کشورها نداشته اند. آیا تحریم ها بر معاملات دارویی نیز تأثیر گذاشته است؟
پاسخ: قطعا، وقتی تحریم ها انجام شده است، یک کمی روند انتقال پول برای شرکت های داروسازی مشکل ایجاد کرده است و در واقع بعضی شرکت ها در خرید مواد اولیه آنها و یا ملزومات بسته بندی، مشکل داشته اند. ولی با توجه به تمهیداتی که داشتند، شرکت های تولیدکننده هنوز به مشکل خیلی خیلی جدی برنخوردند. شاید در آینده اگر تحریم ها ادامه یابند، در آن موقع بیشتر خودش را نشان بدهند، فعلا مشکل خاصی نبوده، زیرا ایران با شرکای جدیدی که دارد، چین، هند و روسیه بالاخره مقدور بوده است که مواد اولیه وملزومات بسته بندی و آنچه را که لازم دارند وارد بکنند ولی مسأله بیشتر با موضوع انتقال پول مربوط است. و این موضوع است که برای شرکت ها ایجاد مشکل می کند.
پرسش: مقامات آمریکایی اعلام کردند که تحریم ها شامل حال رشته پزشکی، تجهیزات پزشکی و معاملات مرتبط با دارو نمی شود، تا چه حد می توان به این گفته باور کرد؟
پاسخ: تحریم ها بالاخره تأثیر می گذارند و نمی توان گفت که کاملا بی تأثیر است. اما این تأثیر می تواند بصورت مستقیم و یا غیر مستقیم باشد، ولی در مورد رشته داروسازی، 96 درصد داروهای مورد نیاز جامعه در ایران، دارد در داخل تولید می شود و حتی تعهداتی که قبلا داشتند و رشدی که ایران توی تولید داروهای «های تک» و بیوتکنولوژی داشته است، در حال تولید بیشتر این داروهاست. درصد معدود داروهایی که در واقع وارد می شده است بصورت داروهای «پکیج شده» و یا «تولیدنهایی» وارد می شده است که بیشتر تحت تأثیر قرار گرفته است و علیرغم اینکه می گویند دارو تحریم نیست، به خاطر قضیه مالی است، یعنی معاملات مالی که سخت شده است این دسته از داروها شاید کمی تحت تأثیر قرار گرفته باشند و بعی از داروها که اصولا داروهای خاص هستند، داروهای سرطانی برای بیماران سرطانی و یا «های تک» بعضی از آن ها که وارد می شده است یک کمی شاید سختتر وارد می شود. اما وزارت بهداشت سعی می کند بهرحال با استفاده از کانال های خودش و یا کشورهای شریک تجاری اش داروها را وارد بکند تا در جامعه با معضل برخورد نکند. بیشتر داروها در داخل تولید می شود و بحث واردکردن مواد اولیه و ملزومات بسته بندی هست که حداقل تا کنون مشکل آنچنانی بروز نکرده است. شاید بعد از این مشکلی ایجاد بشود.
پرسش: و آیا این قضیه را می توان ابزار دیگری برای ناآرام کردن جامعه ایران تلقی نمود؟
پاسخ: قطعا ممکن است مشکل ایجاد بکند و علیرغم اینکه می گویند دارو تحریم نیست، ولی آنچیزی که من خودم متوجه شدم این است که خیلی کشورها وقتی اسم تحریم را می شنوند رقبت نمی کنند و فکر می کنند اگر با ایران تجارت بکنند به مشکل می خورند که بیشتر جو روانی است و وقتی بحث انتقال پول به مشکل بخورد، عملا وقتی انتقال پول خرید ممکن نباشد، دارو هم از این قضیه تبعیت می کند. اما فعلا تأثیر کمی داشته است ولی اگر در آینده بخواهد کمبودی ایجاد بکند صد در صد مشکلاتی برای جامعه و سلامتی جامعه خواهد داشت ولی از آن جهت که بخواهند به این وسیله در ایران ایجاد ناآرامی بشود و بخواهند ضربه ای به ایران بزنند بعید می دانم تأثیرش تا این حد باشد.
هم صحبت دیگر اسپوتنیک آقای آصف زاده نیا که در حوزه دارویی فعالیت می کند در باره موضوع تحریم های دارویی با ما به گفتگو نشست.
پرسش: آیا می توان به گفته آمریکایی ها باور کرد که می گویند ایران را تحت تحریم دارویی قرار نداده اند؟
پاسخ: اینکه مقامات آمریکایی میگویند ایران را تحت تحریم دارویی قرار ندادهاند، شاید تا حدی درست باشد که بطور مستقیم این کار انجام نمی شود. اما عملا زمانیکه انتقال پول ممکن نیست و تحریم بانکی مدنظر قرار میگیرد، چه در بخش تامین مواد اولیه برای تولید دارو و چه در حوزه تامین قطعات و ماشینآلات، مشکل به وجود آمده و عملا امکان تهیه و تامین ملزومات تولید دارو فراهم نخواهد بود.
ما در خصوص برخی قطعات و ماشین آلات تولید دارو وابسته به اروپا هستیم و زمانیکه انتقال پول به راحتی صورت نگیرد، حتی اگر مواد اولیه هم موجود باشد اگر شما نتوانید ماشینآلات و قطعات داروسازی را در اختیار داشته باشید، امکان تولید فراهم نیست. از اینرو این اقدام آمریکاییها عملی غیرانسانی، غیرقانونی و برخلاف مقررات جهانی است.
پرسش: پس آیا عدم تحریم دارویی توسط آمریکاییها را می توان یک بازی رسانهای از سوی آنها تلقی نمود؟
پاسخ: در پی تشدید تحریمها علیه ایران برای مقابله با برنامه هستهای و گسترش آنها به مبادلات بانکی و تجاری، خصوصاً از سال 2010 میلادی به اینسو، بحثهای فراوانی حول موضوع «تحریم دارویی» ایران و تأثیر آن بر زندگی و سلامت شهروندان ایرانی شکل گرفته است. نامه های اعتراضی نسبت به تحریم دارویی ایران برای سازمان های مختلف بین المللی ارسال شده اند و چند سال پیش هم کمپین اعتراض مردمی به تحریم دارویی علیه ایران تشکیل شد که همگی تحریمهای دارویی و پزشکی علیه ایران را ناقض حقوقبشر خواندند.
پرسش: میزان داروهای وارداتی ایران چقدر است؟
پاسخ: در حوزه سلامت در ایران، از لحاظ آماری اختلاف نظرهای فاحشی وجود دارد. مسئولان این حوزه، میزان داروهای ضروری وارداتی در ایران را چیزی میان 2 تا 30 درصد از بازار داروی کشور اعلام کردهاند. داروهایی که بخش عمدهای از آنها به بیماریهای خاص یا بیماری هایی مانند تالاسمی، هموفیلی، بیماریهای کلیوی، ام. اس، سرطان که درمانشان سخت است و از این نوع بیماری ها اختصاص دارد و کنترل بیماری و ادامه حیات بیمار به دسترسی به دارو بستگی دارد.
هرچند که بسیاری از شرکتهای داروسازی ایرانی در سالهای اخیر کوشیدهاند تا برای تعداد زیادی از داروهای ضروری وارداتی، داروی جایگزین یا مشابه خود را تولید کنند، اما مسأله در این است که بسیاری از اقلام مواد اولیه تولید داروها نیز از کشورهای دیگر خریداری میشود. در مورد مواد اولیه وارداتی هم آمارها از 40 تا 90 درصد متغیر است.
به این ترتیب، هرچند که دارو در فهرست تحریمی قرار نداشته، اما با تشدید تحریمهای مالی و تجاری و مسدود شدن راههای انتقال وجه ازطریق سیستم بانکی برای معامله با شرکتهای خارجی، عملا کمبود یا نایابشدن تعداد زیادی از اقلام دارویی را موجب می شود که در ایران تولید نمیشوند. علاوه بر آن، کمبود مواد اولیه نیز، در یک فاصله زمانی کوتاه، ادامه فعالیت بعضی کارخانههای داروسازی و تولید داخلی داروها را با مشکل مواجه کرد.
پرسش: این وضع چه تأثیری می تواند بر وضعیت اجتماعی ایران بگذارد؟
پاسخ: ببینید، تحریمها موجب افزایش تورم و در نتیجه افزایش شدید قیمت بسیاری از داروهای ضروری می شود. اولا این امر باعث می شود که بسیاری از بیماران نتوانند داروهای مورد نیازشان را تهیه کنند، دوما، موجب دامن زدن به بازار احتکار، دلالی، قاچاق دارو و تقویت چرخه بالا رفتن قیمت و همچنین افزایش خرید و فروش داروهای بیکیفیت خواهد شد.
به این ترتیب، تحریمها در ایران، هر چهار عامل اصلی مورد تأکید در مورد داروهای ضروری در تفسیر «میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» را تحت تأثیر قرار داده است. این چهار عامل عبارت بود از: در دسترس بودن، قابل دستیابی بودن، متناسب بودن و کیفیت تضمینشده، که حالا با کمبود و نایابی، بالا بودن قیمتها، داروهای جایگزین با عوارض جانبی و بیکیفیتی بسیاری از داروها، قابل تحقق نخواهد بود. در نهایت به این ترتیب، عموم مردم ایران از «حق دسترسی به داروهای ضروری» محروم می شوند، محرومیتی که از آن با عنوان «تحریم دارویی» یاد میشود.
با همه اینها اینکه مراوده مالی با ایران یکی از موارد صریح تحریمها به حساب میآید باعث شد، هیچ بانکی حاضر به نقل و انتقال پول به داخل ایران نباشد. همین باعث میشد ایران دیگر مقصد واردات دارو یا مواد اولیه دارویی نشود و تحریم دارویی نانوشتهای به وجود بیاید. این مساله بیشتر از آنکه ساختارهای حاکمیتی را نشانه بگیرد مردم را هدف قرار می دهد.
با شدت گرفتن تحریمها و مصرف شدن ذخایر دارویی کشور، کمبودها جدی می شود. این کمبودها در مورد بیماریهای خاص و ازجمله سرطان، اثرگذارتر بود. چند بیمار مبتلا به بیماری هموفیلی بر اثر عدمدسترسی به دارو از دنیا رفتند. متأسفانه در حال حاضر سطح دسترسی بیماران هموفیلی به داروهایشان کاهش اساسی یافته است و عملا با کمبودهای دارویی موجود، بیمار نمیتواند در منزل خود دارو نگهداری کرده و در مواقع خطر از آن استفاده کند.
پرسش: آیا تحریم دارویی می تواند به عنوان فرصتی برای تولیدکننده داروی داخلی به حساب آید؟
پاسخ: نخیر. اصلا چنین چیزی نیست. تا حدی شرکتهای تولید کننده داخل قبل از تحریمها فعالتر بودند. اما در زمان تحریمها بیشتر شرکتهای تولید کننده به این سمت رفتند که ریسک نکنند.آنها نمیخواهند روی محصولات جدید ریسک کنند. محصول جدید ماده اولیهای دارد که به خاطر تحریمها ممکن است پیدا نشود. مثلا در مورد داروهای high tec طبق مصوبات و ایین نامههای غذا و دارو بایستی یکسری اصول در شرکتهای سازنده خارجی و داخلی مواد اولیه دارو وجود داشته باشد تا مجاز به خرید باشیم و این اصول در شرکتهای اروپایی به راحتی رعایت می شود، ولی در کشورهای سازنده ماده اولیه در آسیا نمی توان به راحتی این اصول را پاس کرد.
دیگر اینکه اکثر شرکتها مشکل نقدینی و واردات محصول و مواد اولیه دارند. تولیدشان به صورت جدی دارد لطمه میخورد. اگر تمهیداتی فراهم شود که شرکتها بتوانند این معضل را حل کنند که واردات محصول و مواد اولیه تسهیل پیدا کند مسائل راحت تر حل میشود.