علی لاریجانی رئیس مجلس ایران اعلام نمود که تهران برای ایجاد ائتلاف استراتژیکی با مسکو در خاور میانه تلاش می ورزد. وی متذکر شد که ایران و روسیه در خصوص مسائل کلیدی دستور روز خاور میانه « اختلاف نظر» ندارند. آیا واقعیت امر چنین است؟ دورنمای همکاری استراژیک روسیه — ایران چگونه است؟
ولادیمیر ساژین خاورشناس و کارشناس سیاسی در این خصوص اظهارنظر نمود.
— مفهوم « همکاری استراتژیک» و یا « ائتلاف استراتژیک» بطور گسترده در عرصه دیپلماتیک و روزنامه نگاری برای تأکید بر مناسبات ویژه در سطح عالی بین دو یا کشورهای بیشتری بکار می رود. اغلب فقط برای اهداف تبلیغاتی.
کارشناسان سیاسی علائم تعیین کننده کنه همکاری استراتژیکی را مشخص کردند که بیش از ده نکته ویژه برشمرده می شود. اما مهمترین آن ها عبارتند از: سطح بالای اطمینان، مقاومت مطلق نسبت به هرگونه نفوذ فرصت طلبان که از کشورهای شریک (به عنوان مثال، تغییر رهبری کشور) و یا از خارج ناشی شده باشد: وجود پایگاه حقوقی همکاری که مکانیزم اجرای مفاد موافقت نامه همکاری از نظر حقوقی تأیید شده باشد، ارزش های مشترک که اساس سیستم سیاسی همکاری را تشکیل بدهند.
اگر علایم برشمرده فوق در همکاری استراتژیک در نظر گرفته شوند و تب و تاب تبلیغاتی ناشی شده از اوضاع شکل گرفته کنونی در حول روسیه و ایران کنار گذاشته شوند، متأسفانه نمی توان مناسبات روسیه — ایران را استراتژیک نامید، زیرا مطابقتی با معیارهای مذکور ندارد.
عدم اعتماد تا حد زیادی در این خصوص مقصر است. تحلیلگران از چند واقعیت سخن می گویند که مانع از اعتماد کامل بین ایران و روسیه می شود. این واقعیت ها از ریشه های عمیق تاریخی برخوردارند که به زمان حاضر منتقل شده اند، با شروع از معاهده گلستان (در سال 1813 میلادی) و ترکمن چای (در سال 1828) گرفته که نتیجه پیروزی روسیه بر ایران بود تا قراردادهای کنونی — جنجال تحویل « اس —300» ، ماجرای پایگاه هوایی «همدان» و اختلاف نظر در رابطه با سوریه.
آری، روسیه و ایران در یک سوی سنگر در درگیری سوریه قرار دارند و از دولت کنونی سوریه حمایت می کنند. از نظر تاکتیکی مواضع مسکو و تهران با یکدیگر مطابقت دارد، اما از نظر استراتژیکی، در باره آینده سوریه وحدت نظر وجود ندارد. روسیه می خواهد سوریه یک کشور سکولار با برابری همه ادیان و گروه های قومی باشد. ایران خواهان آن است که سوریه از چنان ساختار دولتی برخوردار باشد که برتری علویان و دیگر اقلیت های دینی در مقابل اکثریت سنی حفظ شود. این نکته تحکیم موضع نظامی — سیاسی ایران در سوریه و خاور میانه از طریق ایجاد « قوس شیعه» از ایران — عراق — سوریه تا لبنان را ممکن خواهد ساخت.
این گونه نقشه های ایران فقط با حفظ قدرت اسد ممکن خواهد شد که متحد استراتژیک ایران (رسما یگانه متحد) است. از اینرو ، سرنوشت آتی رئیس جمهور کنونی سوریه از مسکو و تهران به شکل متفاوتی تصور می شود. ایران خواهان آن است که بشار اسد در قدرت باقی بماند. روسیه در رابطه با وی حاضر به سازش است ، اما تحت شرایطی که یکپارچگی کشور سوریه حفظ شود و دولت ائتلافی موقت از طرفداران بشار اسد تشکیل شود. اسد و مخالفان سوریه برای گفتگو ابراز آمادگی کردند. در این میان، برای مسکو مهم نیست چه کسی ریاست کشور سوریه را عهده دار خواهد بود، بلکه این موضوع مهم است که رئیس جمهور چه مناسباتی با فدراسیون روسیه برقرار خواهد کرد و و کدام منابع روسیه تأمین و تضمین خواهند شد.
به گفته نیکلای کوژانوف، محقق روسیه، « ازدواج حسابگرانه» روسیه — ایران به کاهش تیزی « گوشه ها» کمک خواهد کرد اما راه حلی برای این مسأله نیست و فقط حل و فصل آن را به تعویق خواهد انداخت.
از اینرو در مسأله مهمی برای مسکو و تهران مانند « سوریه» کاربرد عبارت « همکاری استراتژیک» کاری شجاعانه خواهد بود.
آلکسی مالاشِنکو، خاورشناس و کارشناس مشهور سیاسی روسیه گفت که فراخوان ایجاد ائتلاف استراتژیکی ایران — روسیه ، نه از طرف مسکو، بلکه تهران مطرح شده است. برای ایران، اینگونه ائتلاف سودآور است: چنین ائتلافی باعث تحکیم مواضع آن کشور در خاور میانه و سوریه خواهد شد. آقای مالاشنکو معتقد است که روسیه در چنین ائتلافی با ایران شیعه باید احتیاط زیادی بخرج بدهد، زیرا این امر می تواند باعث تضعیف موضع روسیه در خاور میانه در بین دیگر کشورهای مسلمان بشود.
بعضی از این کشورها قصد دارند همراه آمریکا و اسرائیل ائتلاف نظامی — سیاسی ضد ایرانی تشکیل بدهند که باعث نگرانی شدید تهران می شود. از اینرو ، بعضی از کارشناسان سیاسی معتقدند که بیانیه علی لاریجانی واکنش نسبت به تشکیل چنین ائتلاف منطقه ای بر علیه تهران است. انگیزه این اظهارات از جمله با تمایل کشاندن روسیه به مقابله آمریکا — ایران مرتبط است که این اواخر شدت گرفته است. بعید نیست که در مثلث مسکو — واشنگتن — تهران، چانه زنی متقابل صورت گیرد که هریک از آنها ، سکه با ارزشی در منافع دیگری یا دیگران خواهد شد.
از اینرو، صحیح نخواهد بود که مناسبات چند جانبه و آینده دار روسیه و ایران ، همکاری استراتژیک نامیده شود. تطابق دیدگاه ها در خصوص بعضی از مسائل جهانی و یا همگاهنگی اعمال در خصوص جهات مشخص سیاست خارجی دو کشور را نیز نمی توان ائتلاف استراتژیک نامید. در سیاست و حتی در جنگ ، کشورها هرگز برای دستیابی به اهداف مشخص دست به همکاری نمی زنند و این نوع روابط را نمی توان همکاری استراتژیک نامید.
نعمت الله یزدی، سفیر ایران در اتحاد شوروی و اولین سفیر ایران در روسیه ، در یکی از گفتگوهای خود گفت: « ما نمی توانیم با یکدیگر مناسبات استراتژیک داشته باشیم. اهداف ما در بعضی عرصه ها متضاد است. اما می توانیم از مناسبات خوبی در عالی ترین سطح برخودار شویم». آقای یزدی در این خصوص بطور صحیحی اظهار نظر کرد: « تهران و مسکو نمی توانند متحدان استراتژیک باشند اما آنها باید استراتژی تکامل مناسبات خود را داشته باشند».
اگر در باره مناسبات روسیه و ایران بطور کلی صحبت شود، امروزه آن را می توان « همکاری عملگرایانه» نامید.
