خاورشناس روس: سپاه در امور ایران معاصر چه نقشی دارد؟

امروز سپاه پاسداران - ستون فقرات جمهوری اسلامی است.

اسپوتنیک - ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس، در جواب به این پرسش می نویسد: زمانی که در جریان مذاکرات برجام، تهران از واشنگتن خواست سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را از فهرست سازمان های تروریستی حذف کند، رسانه های جهان علاقمند شدند بدانند سپاه یعنی چه؟

روحانیت شیعه از نخستین روزهای تصرف قدرت در ایران، گروه‌ های مسلح وفادار به خمینی و جایگزین ارتش را ایجاد کرده است. هنوز دو هفته از انقلاب اسلامی نگذشته بود که اعلام شد گروه های سیاسی متفاوت و گروه های مسلح در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی متحد خواهند شد. حتی در آن زمان، ترکیب گروه‌ های سیاسی مختلف (از اسلام‌ گرایان چپگرا و میانه‌ رو گرفته تا متعصبان شیعه) باعث ایجاد مبارزات جناحی در سپاه شد. رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار ایران، آیت الله خمینی از جناحی به رهبری علی اکبر هاشمی رفسنجانی حمایت کرد و او پیروز شد.

تشکیل سپاه در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۵۸ رسماً اعلام شد و اهداف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ایران و گسترش آن در جهان بر اساس ایدئولوژی واقعاً اسلامی نامیده شد. حفظ نظم، مبارزه با ضد انقلاب، تعامل با ارتش و کمک به مقامات اسلامی از جمله وظایف سپاه بود. سپاه بر اساس اصول سختگیرانه اسلامی به توصیه آخوندها تشکیل شد.

در طول جنگ ایران و عراق (۱۹۸۸-۱۹۸۰)، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به یک نیروی مسلح همتراز با ارتش تبدیل شد. در حال حاضر بر اساس برخی گزارش ها تعداد اعضای سپاه ۶۰۰ هزار نفر است. سپاه دارای نیروی زمینی (۴۲۰ هزار نفر) در ترکیب "بسیج" -۱۳۵ هزار نفر، نیروی هوایی (و اکنون نیروی هوافضا ) (۱۰ هزار نفر)، نیروی دریایی (۲۰ هزار نفر) و قدس (۱۵ تا ۲۰ هزار نفر) است. فرمانده کل سپاه شخصاً به مقام معظم رهبری گزارش می دهد. وی در فعالیت های خود متکی بر شورای عالی، دستگاه معاونین و ستاد مشترک سپاه است.

به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نه تنها وظایف نظامی، اقتصادی، بلکه ژاندارمی – پلیسی و مذهبی – اسلامی از جمله "عملیات ویژه" محول شده است.

فعالیت های خارج از کشور توسط نیروهای ویژه "قدس" انجام می شود. این سرویس در سال ۱۹۷۹ تاسیس شد و در ابتدا یگان نهضت آزادی نام داشت. در دسامبر ۱۹۸۱، آن نهضت به "قدس" تغییر نام داده شد. هدف از این خدمت، صدور انقلاب اسلامی است. علاوه بر وظیفه آن اطلاعات و عملیات ویژه در جهت منافع رهبری کشور است.

سازمان قدس متشکل از فرماندهی، ستاد فرماندهی، نیروهای ویژه، شبکه ای از اقامتگاه های مخفی خارجی و همچنین اقامتگاه های غیرقانونی، شبکه ای از مراکز آموزشی برای آموزش شبه نظامیان و رزمنده گان در داخل و خارج از ایران است.

سپاه پاسداران ایران نه تنها یک نهاد سرکوبگر نظامی و پلیسی است، بلکه یک ساختار قدرتمند سیاسی و اقتصادی است. در سال ۱۹۸۹ - ۱۳۶۸ یکی از بنیانگذاران سپاه، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور ایران شد. او به دنبال کاهش جاه‌طلبی‌های سیاسی سپاه است و به پاسداران سپاه دستور می‌دهد تا زیرساخت ‌های اقتصادی کشور را که در سال‌ های جنگ ایران و عراق ویران شده بود، بازسازی کنند. لازم به تذکر است که در طول هشت سال جنگ، یگان های مهندسی سپاه تجربیات قابل توجهی در کار استحکامات اندوخته اند. لذا بر اساس تقسیمات مهندسی و ساختمانی سپاه، بر اساس اصل۱۴۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) تشکیل شد. خاتم الانبیا در اواسط دهه ۱۰ میلادی ۴۰ هزار کارمند داشت و گردش مالی سالانه آن ۱۲ میلیارد دلار بود.

زمانی که در شرایط تحریم، رهبری ایران مجبور بود به نیروهای داخلی تکیه کند، سپاه حتی عمیق‌ تر از پیش در اقتصاد کشور ادغام شد. با امکانات مالی و فنی بسیار محدود بخش خصوصی، سازمان‌ های تحت نظارت سپاه، مناسب‌ ترین متقاضیان برای جایگزینی شرکت‌ های خارجی بودند. قراردادهایی برای ساخت مترو، حق توسعه میادین گازی، ساخت خطوط لوله گاز و غیره به سپاه داده شد. تا سال ۲۰۱۵، سپاه ۲۵ تا ۳۵ درصد کل اقتصاد ایران را تحت کنترل خود در آورد. این نمایندگان سپاه بودند که راه‌ هایی برای دور زدن تحریم‌ ها پیدا کردند و از آن استفاده کردند، از طریق آنها بود که جریان‌ های غیرقانونی عظیم مالی عبور کرد. بنابراین سپاه یکی از اصلی ترین نیروهای مخالف لغو تحریم ها بوده و هست. مذاکره، مصالحه در چارچوب مساله هسته‌ ای ایران و بالاخره برجام - همه اینها برای "پاسداران" بی ‌فایده است. اگرچه، نه برای همه. برخی از جناح ها و فرماندهان سپاه به دلایل متفاوت مخالف برجام نیستند.

امیدهای علی اکبر هاشمی رفسنجانی محقق نشد: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با دفاع از امتیازات مالی و اقتصادی خود وارد عرصه سیاست شد. این روند پس از انتخاب محمود احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۴ شدت گرفت. در دوره او بود که پیشکسوتان سپاه مقام های استانداری، نمایندگان مجلس، روسای رسانه ها و رئیس صندوق های مهم خارج از بودجه را بر عهده داشتند.

با گذشت سالها، نمایندگی سپاه در قوا یا افزایش یافت یا کاهش یافت. نکته اصلی این است که رؤسای جمهور، حتی اگر واقعاً بخواهند، نمی توانند نفوذ سیاسی سپاه را محدود کنند زیرا رئیس آن فقط در مقابل ولی فقیه پاسخگو است. زمانی روحانی تلاش کرد فعالیت سیاسی سپاه در خارج از کشور و نظارت آن بر سیاست خارجی را ممنوع کند. به هر حال، تقریباً تمام سفیران در مهم ترین کشورها برای ایران یا از اعضای یا جانبازان سپاه بوده و یا با تأیید سپاه منصوب شده اند. با این حال، این رسم تا به امروز ادامه دارد.

حسن روحانی همچنین تلاش کرد فعالیت های اقتصادی سپاه را محدود کند. در دوره حکومت وی چند پرونده جنایی علیه شرکت های سپاه به اتهام فساد تشکیل شد. اما این محاکمات جنایی تکمیل نشده و لغو گردید.

اکنون سپاه یکی از نقش های اصلی را در اردوگاه محافظه کار رادیکال سیاستمداران ایرانی ایفا می کند. در سال ۲۰۲۰ ده ها افسر سپاه به عنوان نماینده مجلس جدید انتخاب شدند. ابراهیم رئیسی رئیس جمهور کنونی جمهوری اسلامی ایران، افسران فعال سپاه را در سمت های استانداری استان ها منصوب کرد. وی در سه استان (آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و بوشهر) عملاً فرمانداری مدنی را با استانداری نظامی جایگزین کرد.

انتصاب افسران سابق سپاه به مقام پیش از این نیز اتفاق افتاده است، اما انتصاب افسران فعال به مقام عالی غیرنظامی نادر بوده است.

رئیسی همچنین چند تن از افسران سابق سپاه را به عنوان وزیر در کابینه خود و سایر سمت های مهم دولت منصوب کرده است.

فعالیت های سپاه محدود به خاک ایران نیست. در ژانویه ۲۰۱۶، سرلشکر محمدعلی جعفری (فرمانده کل سپاه در سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۹) اعلام کرد که تهران در حال آماده سازی ۲۰۰ هزار نفر رزمنده برای انجام "جهاد" در منطقه است. او آنها را "نسل انقلابی مسلح" نامید.

امروز نیروهای اصلی سپاه به سوریه، عراق، یمن اعزام شده اند. در سال ۲۰۱۵، گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه سردار قاسم سلیمانی، فرمانده قدس، در حال ایجاد نمونه‌های مشابهی از سپاه در عراق و حزب‌الله در سوریه است.

منابع مالی سپاه چیست؟ بنیاد مستضعفان و سایر بنیادهای اسلامی، کمک های افراد، فعالیت های تجاری شرکت های تحت کنترل پاسداران، قمار در بورس و غیره. و همه اینها با نبود علنیت و شفافیت.

آخرین گزارش ماه آوریل موسسه بین المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) حاکی از آن است که ایران هزینه های نظامی خود را به ۲۴.۶ میلیارد دلار افزایش داده است و برای اولین بار در دو دهه گذشته در بین ۱۵ کشور برتر از نظر بودجه نظامی قرار گرفته است. در عین حال، بودجه سپاه نسبت به سال ۲۰۲۰ رشد ۱۴ درصدی داشته و اکنون ۳۴ درصد از کل هزینه های نظامی ایران یعنی حدود ۸ میلیارد و ۳۶۴ میلیون دلار را تشکیل می دهد.

رئیس‌ جمهور رئیسی در ازای نفت خامی که تهران نمی‌ تواند به دلیل تحریم‌ ها بفروشد، پروژه‌ هایی به سپاه می‌دهد. سپاه واسطه پیدا می کند و تحریم ها را دور می زند. و این کار باعث فسادی می شود که کل ساختار سپاه را فرا گرفته است. ضبط صوتی پنجاه دقیقه‌ای از گفتگوی محمدعلی جعفری و صادق ذوالقدرنیا، سردار سابق سپاه و پس از آن وزیر اقتصاد و سازندگی در سال ۱۳۹۸ می‌ تواند تاییدی باشد.

این فایل صوتی به طرح های فساد در صندوق تعاون سپاه، قدس و تعدادی دیگر از ساختارها اشاره دارد. جزئیات سرقت صدها میلیون دلاری بودجه هلدینگ یاس فاش شد. جعفری و ذوالقدرنیا در گفتگوی ضبط شده خوشحالی خود را از پرونده فساد سردار فقید قدس قاسم سلیمانی پنهان نمی کنند.

این فایل صوتی مخفیانه ساخته شده است و به نوعی نشانگر مبارزات درون سپاه است و تغییرات قدرتمندی را در نخبگان سیاسی ایران تهدید می کند. طبق محافظه کارانه ترین تخمین ها، کل سرمایه سپاه امروز حدود ۳۰۰ میلیارد دلار است، پول خوبی که ارزش جنگیدن دارد. و مبارزه نه تنها در داخل سپاه بلکه علیه سپاه نیز انجام می شود. اخیراً یکی از نمایندگان سابق مجلس، فائزه هاشمی رفسنجانی، دختر شاید بتوان گفت پدر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، به شدت از فعالیت های سپاه انتقاد کرد. وی تصریح کرد که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی باید در لیست سازمان های تروریستی خارجی آمریکا باقی بماند.

بنابراین، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از مجموعه‌ ای از گروه‌ های محافظ ضعیف، به یک کلان هولدینگ متنوع تبدیل شد که مستقیماً توسط رهبر معظم انقلاب و اطرافیانش رهبری می‌ شود.

امروز سپاه ستون فقرات جمهوری اسلامی ایران و دولتی در دولت است.