سازمان شانگهای؛ راه ایران به سوی عضویت دائم

در 16 - 17 سپتامبر، بیستمین دیدار سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه برگزار شد.

اسپوتنیک – ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس در این خصوص چنین می نویسد: در این همایش امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان و رئیس اجلاس سران ، قاسم ژومارت توکایف رئیس جمهور قزاقستان، سادیر ژاپاروف رئیس جمهور قرقیزستان، عمران خان نخست وزیر پاکستان ، شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان ، ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران به عنوان ناظر و   همچنین به عنوان مهمان افتخاری شرکت کردند. و به عنوان مهمان افتخاری سازمان شانگهای - SCO ، رئیس جمهور ترکمنستان قربانقلی بردی محمداف، به دوشنبه دعوت شد. شی جین پینگ ، رئیس جمهور چین ، نارندرا مودی ، نخست وزیر هند و ولادیمیر پوتین ، رئیس جمهور روسیه در این نشست آنلاین شرکت کردند.

راه اندازی روند پذیرش ایران به عضویت کامل SCO ، اعطای مقام شریک گفتگو به عربستان سعودی، مصر و قطر و همچنین مبارزه با همه گیری COVID-19 و وضعیت افغانستان مسایل عمده مورد بحث بود.

در پایان اجلاس ، بیانیه دوشنبه به   مناسبت بیستمین سالگرد SCO امضا گردید. این سند اصول اساسی سازمان همکاری شانگهای را تأیید کرده و بر اولویت همکاری در تأمین امنیت بین المللی و منطقه ای تأکید می کند. 

این بیانیه همچنین نشان دهنده تمایل به همکاری در زمینه های تجاری ، مالی ، حمل و نقل ، انرژی و رشته بشردوستی   است. 30 سند همکاری دیگر در دوشنبه امضا شد.

سازمان همکاری شانگهای در 15 ژوئن 2001 بر اساس اتحادیه پنج کشور شانگهای ( روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان) تأسیس شد، که از سال 1996، هنگامی که ازبکستان به این کشورها پیوست، شروع بکار کرد. حوزه عمل سازمان جدید شامل همکاری های اقتصادی ، فرهنگی و امنیتی است. هدف آن مبارزه با "سه شر" است: تروریسم، جدایی طلبی، افراط گرایی.

در سال 2017، هند و پاکستان به عضویت دائم درSCO در آمدند. 

بنابراین ، تصویر سیاسی و جغرافیایی فعلی SCO به شرح زیر است:

• کشورهای عضو: روسیه ، چین ، قزاقستان ، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، هند، پاکستان.

•  کشورهای ناظر: افغانستان ، بلاروس   ایران ، مغولستان.

• کشورهایی که برای مشارکت به عنوان یک کشور ناظر درخواست کرده اند: بنگلادش، بحرین، ویتنام، مصر، اسرائیل، عراق، قطر، مالدیو، عربستان سعودی، سوریه، اوکراین.

• شرکای گفتگو: ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، ترکیه، سریلانکا.

همه تصمیمات در SCO به اتفاق آرا و با اجماع همگان گرفته می شود. 

سابقه طولانی روابط ایران و سازمان همکاری شانگهای نیز جالب توجه است. تهران تقریباً بلافاصله پس از تأسیس به این سازمان علاقمند شد و در سال 2004 درخواست وضعیت ناظر کرد. در ژوئیه 2005، در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در آستانه ، ایران به همراه هند و پاکستان مقام ناظر را دریافت کرد.

در ارتباط با توسعه بی رویه برنامه هسته ای ایران در سال های 2006 تا 2010 ، شورای امنیت سازمان ملل متحد ده قطعنامه ضد ایرانی تصویب کرد که چهار قطعنامه از آنها شامل تحریم های بین المللی علیه ایران بود. در تلاش برای فرار از تهدید انزوا در سال 2008 ، ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای درخواست داد. در آن زمان ، چین ، ازبکستان و قزاقستان نمی توانستند بر خلاف روحیه جامعه جهانی بروند و در مسیر حرکت ایران به سوی سازمان همکاری شانگهای چراغ قرمز روشن کردند. و به منظور ارائه مبنای قانونی برای رد ایران در اجلاس تاشکند 2010 سازمان همکاری  شانگهای ، معیارهای جدیدی اتخاذ شد. قرار شد که هر کشور مشتاق عضویت "نباید مشمول تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد باشد."

پس از امضای برجام در سال 2015 ، ایران فعالیت خود را در تلاش برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای کاهش داده است. و این قابل درک است ، شورای امنیت سازمان ملل متحد تحریم ها را لغو کرد و تحریم های یکجانبه کشورهای مختلف دیگر نیز به تدریج لغو شد. تجارت جهانی به ایران هجوم آورد ، شرکت های خصوصی و دولتی تمایل خود را برای کار در این کشور نشان دادند. و اگرچه مقامات ایرانی همیشه به عنوان ناظر در اجلاس های سازمان همکاری شانگهای ، جلسات وزیران، کنفرانس ها و رزمایش های مربوط به مبارزه با تروریسم شرکت کردند ، اما نیاز فوری ایران به سازمان همکاری شانگهای برطرف شده است.

بحث ها ادامه داشت ، اما هیچ حرکتی در جهت پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای صورت نگرفت. علاوه بر این ، از سال 2016 ، تاجیکستان با عضویت ایران در این سازمان مخالف بود، از آنجا که ایران از مخالفان تاجیک حمایت می کند ، بارها میزبان نمایندگان حزب رستاخیز اسلامی تاجیکستان بوده است که در خود جمهوری ممنوع است. دوشنبه همچنین تهران را به دخالت غیر مستقیم در سازماندهی اقدامات تروریستی متهم کرد. علاوه بر این ، اختلافات دیگری در روابط بین دو دولت از جمله اختلافات مالی وجود داشت. اگرچه تنها یک رای دوشنبه کافی بود ، ازبکستان نیز مخالف ایران بود.

از سال 2007 ، نمایندگان کشورهای ناظر و شرکای گفتگوی SCO شروع به مشارکت در کارهای عملی کردند. این امر فرصت های همکاری SCO را در مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی گسترش داد. تا سال 2017 ، گروه تماس SCO- افغانستان ایجاد شد.

در حال حاضر ، افغانستان به نقطه ای تبدیل شده است که منافع همه اعضای سازمان همکاری شانگهای در آن متمرکز شده است. و آنها به خوبی می دانند که بدون ایران که 936 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد، حل بحران افغانستان غیرممکن است. طالبان (گروه تروریستی ، ممنوع در روسیه) به یک دلیل جدی به نفع پذیرش ایران به عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای تبدیل شده است.

پس از خروج آمریکایی ها و روی کار آمدن طالبان در افغانستان ، تاجیکستان اعتراضات خود را نسبت به ورود ایران به سازمان همکاری شانگهای پس گرفت. علاوه بر این ، در چارچوب اجلاس در دوشنبه ، روسای جمهور دو کشور، امامعلی رحمان و ابراهیم رئیسی مذاکراتی انجام دادند و در پی این دیدار، هشت سند همکاری در زمینه های مختلف را امضا کردند. طرفین تأکید کردند که مردم دو کشور دوست ، که به یک زبان حرف می زنند، دارای فرهنگ و ارزشهای معنوی و فرهنگی مشترکی دارند.

طبعا، همه اعضای سازمان همکاری شانگهای به آغاز فرایند اعطای وضعیت عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای رای دادند.

مسکو بدون تردید از پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای حمایت کرد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در نشست رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای از طریق ارتباط ویدیویی گفت:"روسیه از تصمیم شورای سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای برای آغاز روند پذیرش ایران به عضویت در این سازمان حمایت می کند. ما همیشه از مشارکت کامل ایران در کار این سازمان حمایت می کردیم ، بر این اساس که این کشور نقش مهمی در منطقه اوراسیا دارد و مدتهاست که با سازمان همکاری شانگهای همکاری مثبتی دارد. <…> و البته ما از اعطای موقعیت طرف گفتگو به مصر ، قطر ، عربستان سعودی استقبال می کنیم. روسیه حامی مشارکت فعال این کشورها در جنبه های مختلف فعالیت های سازمان همکاری شانگهای است." 

شکی نیست که هم ایران و هم سازمان همکاری شانگهای ، که واقعاً یک سازمان منطقه ای خواهند شد ، از عضویت دائم ایران در سازمان بهرمند  خواهند شد. امروزه تقریباً همه اعضای SCO روابط دوجانبه تجاری با ایران دارند. این امکان وجود دارد که در نتیجه بسیاری از پروژه ها از حمایت چندجانبه SCO برخوردار شوند. بنابراین کریدور شمال به جنوب می تواند آسیای مرکزی را به مسیر بین قاره ای از آسیای جنوب شرقی از طریق هند و ایران - به سن پترزبورگ و به اروپا متصل کند. هند به ساخت مهمترین بندر در منطقه- چاه بهار در جنوب ایران ادامه می دهد.

ایران به عنوان ناظر هم به طور فعال در فعالیت های سازمان همکاری شانگهای شرکت کرد. اکنون تهران می تواند به طور دائم در تصمیم گیری مشارکت داشته باشد. اما نکته اصلی افزایش اعتبار است. عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای یکی از عوامل تقویت مشروعیت بین المللی ایران و تعمیق روابط با شرق است (که در تهران روسیه را نیز به آن نسبت می دهند).

سیاست شرقی به جهت اصلی سیاست خارجی رئیس جمهور جدید ایران و دولت وی تبدیل شده است. علاوه بر این ، به گفته ایرانیان ، عضویت دائم در SCO باید در دوره های جدید مذاکرات بر سر برجام نقش داشته باشد.

مشارکت ایران نیز عامل مهمی در تقویت اعتبار خود سازمان همکاری شانگهای خواهد بود. روابط بین اعضای SCO به هیچ وجه بدون ابر نیست. چین شدیداً مخالف هند است که به نوبه خود با پاکستان رقابت می کند. ازبکستان با احداث نیروگاه برق آبی راغون در تاجیکستان مخالفت می کند. این کار می تواند منجر به کم عمق شدن آمو دریا شود ، که به پنبه ای که در ازبکستان رشد می کند آسیب می رساند. علاوه بر این ، سد برق آبی در حال ساخت در یک منطقه خطرناک زلزله خیز قرار دارد و در صورت تخریب آن ، شهرک های پایین دست ازبکستان ممکن است دچار سیل شوند. همچنین، درگیری ها بر سر زمینی بین ازبکستان و تاجیکستان در اطراف نیروگاه برق آبی فرهاد وجود داشت. بین  قرقیزستان و ازبکستان، در مناطق مرزی جایی که اقوام کشور همسایه در آن زندگی می کنند ، مشکل مرزها و مناطق مسکونی وجود دارد. پس از فروپاشی اتحاد شوروی، دره فرغانه به یک منطقه مورد مناقشه تبدیل شد. به هر حال ، پنجگانه شانگهای در سال 1996 دقیقاً برای حل اختلافات بین دولتی و بین قومی در دره فرغانه تاسیس شد.

موضع اعضای گروه شانگهای در مورد مشکلات بین المللی نیز یکسان نیست. برخی تحلیلگران معتقدند که سازمان همکاری شانگهای به یک بلوک ضد آمریکایی تبدیل خواهد شد. اما این نیز کاملاً صحیح نیست. هند و پاکستان به صورت جداگانه نزدیکترین روابط را با ایالات متحده دارند. قزاقستان ، ازبکستان و همسایگان آنها چندان ضد آمریکایی نیستند. تنها چیزی که می توان به آن اشاره کرد این است که از نظر سیاسی ، و به ویژه اقتصادی ،  سازمان شانگهای  تحت تاثیر چین است.

مواضع اعضای SCO در مورد افغانستان نیز متفاوت است. چین آماده همکاری با طالبان است ، در حالی که هند به شدت مخالف است و بر ایجاد یک دولت فراگیر اصرار دارد. برخی تحلیلگران سیاسی معتقدند امتناع شی جین پینگ و مودی از سفر به دوشنبه با موضع گیری های متضاد آنها در مورد افغانستان ارتباط دارد و آنها تصمیم گرفتند از ملاقات حضوری خودداری کنند تا درگیری ایجاد نشود.

چین توسط پاکستان ، ازبکستان ، قزاقستان پشتیبانی می شود و خارج از سازمان همکاری شانگهای توسط   ترکمنستان.    

همانطور که گفته شد ، هند و تاجیکستان مخالف چین هستند. رئیس جمهور رحمان را می توان درک کرد: حدود یک چهارم جمعیت افغانستان را تاجیک های قومی تشکیل می دهند که بیشتر آنها با طالبان مخالف بودند.

امروز مسکو ، مانند تهران ، به طور کلی در مورد مسئله افغانستان در کنار دوشنبه است. کارهای زیادی باید انجام شود تا مواضع کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در مورد افغانستان نزدیک شود و مشارکت ایران در آن مفید خواهد بود.

بنابراین ، SCO یک سازمان پیچیده، اما بسیار مهم است ، هم برای اعضای آن و هم برای تأمین امنیت در سراسر خاورمیانه. بدون تردید ، اصل اتفاق آرا  دامنه همکاری را محدود می کند. علاوه بر این ، دو نهاد دائمی سازمان همکاری شانگهای (دبیرخانه در پکن و ساختار منطقه ای ضد تروریستی در تاشکند) از ظرفیت قانونی برای اجرای تصمیمات برخوردار نیستند.

بر این اساس ، ما می بینیم که سازمان همکاری شانگهای ، قبل از هر چیز ، محلی برای توسعه خط سیاسی مشترک است و نه یک اتحاد بوروکراتیک رسمی مانند اتحادیه اروپا یا ناتو می باشد. و این مزیت اصلی آن است. سازمان همکاری شانگهای انجمنی از کشورهای مستقل     است که علیرغم دیدگاه ها و رویکردهای متفاوت ، برای ثبات و امنیت منطقه تلاش می کنند. ورود ایران به مسیر عضویت دائم، بار دیگر اهمیت این سازمان را نشان می دهد.

باید گفت که پیوستن به SCO یک پروسه طولانی است. تهران باید به همه اسناد پذیرفته شده توسط سازمان همکاری شانگهای ملحق شود. مجلس باید ورود به SCO و همه این اسناد را تأیید نماید. این کار بیش از یک سال طول می کشد (در هند و پاکستان دو سال طول کشیده است). و امروزه اتفاقات زیادی می تواند در یک یا دو سال رخ دهد. اما واضح است که ایران به عضویت دائم در SCO در خواهد آمد و سهم مثبت "ایرانی" خود را در فعالیت های سازمان همکاری شانگهای ادا خواهد کرد.