علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران اعلام کرد: رئیس جمهور ایران، حسن روحانی پیام عربستان سعودی را از طریق یک کشور ثالث دریافت کرده است. به گفته وی، اگر ریاض برای تغییر سیاست خود آماده باشد، ایران از این امر استقبال می کند. وی تصریح نکرد که دقیقاً در پیام چیست و نماینده کدام کشور این پیام را انتقال داده است. در همین حال نیز، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، در مصاحبه ای با شبکه سی بی اس آمریکا تاکید کرد که راه حل دیپلماتیک را به گزینه نظامی در برابر ایران ترجیح می دهد و به دنبال جنگ با ایران نیست. آیا این اتفاقات اخیر نشانه ای از گرم شدن رابطه دو کشور است؟ برای روشن شدن بیشتر شرایط منطقه و روابط دو کشور ایران و عربستان با آقای محمد رضا مرادی، کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه (به ویژه عربستان سعودی و یمن) به گفتگو نشستیم.
آیا می توان انتظار داشت که روابط دو کشور عربستان و ایران نزدیکتر و گرمتر خواهد شد؟
برای پاسخ به این سوال ابتدا یک مقدمه ای را نیاز است تا بیان کنم. در زمان ملک عبدالله پادشاه پیشین عربستان، سیاست محافظه کارانه تدافعی بر سیاست خاورمیانه ای عربستان حکمفرما بود. در قالب این سیاست، عربستان به دنبال مداخله در کشورهای دیگر به شکلی که در شرایط کنونی می بینیم نبود، چرا که ملک عبدالله به خوبی محدودیت های عربستان را می دانست و می دانست که کشوری با شرایط کنونی عربستان نمی تواند خود را درگیر ماجراجویی های گسترده بین المللی کند. به همین دلیل ما در دوران ملک عبدالله شاهد یک رویکرد نسبتا معقولانه ای در سیاست خارجی بودیم. البته ملک عبدالله در سوریه و لبنان هم دخالت کرد ولی آنقدر بلندپروازی و ماجراجویی منطقه ای نداشت. اما با روی کار آمدن ملک سلمان، سیاست محافظه کارانه تدافعی به سیاست محافظه کارانه تهاجمی تغییر یافت. وجه بارز این سیاست ها تشدید درگیری در منطقه، بلند پروازی های منطقه ای و ماجراجویی ها در عرصه منطقه بود. زیرا که ملک سلمان از زمانی که روی کار آمد به دلیل آن ضعف جسمی و مشکلاتی که داشت عملا کشور را در اختیار محمد بن سلمان، ولیعهد قرار داد که اخیرا و در دوسال اخیر دیگر ولیعهد عربستان شده است.
محمد بن سلمان هم تحت تاثیر دونالد ترامپ که در سال 2017 به قدرت رسید، به دنبال این بود که یک تعریف نو در خاورمیانه حاکم کند. چرا که این سیاست خاورمیانه ای ترامپ بود، ترامپ می خواست آن مناسباتی که در عرصه خاورمیانه حاکم است این مناسبات را تغییر دهد، ایران را از آن نفوذی که در منطقه دارد عقب براند و محمد بن سلمان نیز یکی از بازوهای اجرایی سیاست های دونالد ترامپ بود. اما به هر نسبت که محمد بن سلمان، عربستان و ترامپ جلوتر رفتند به این نتیجه رسیدند که خاورمیانه بر خلاف سایر مناطق دنیا بسیار متفاوت است، حتی در آن زمان که ترامپ به دنبال این بود که در خاورمیانه به گونه ای متفاوت از سایر روسای جمهور آمریکا رفتار کند، رسانه های آمریکا اعلام کردند که آقای ترامپ، خاورمیانه با تمام مناطق متفاوت است و اصولا نمی توانید با آن نگاهی که با اروپا رفتار می کنید با خاورمیانه هم برخورد کنید و خاورمیانه دو دو تا چهارتایی نیست و معادلات بسیار متفاوت است. اکنون می بینیم که همان صحبتی که رسانه های غربی کردند و هشدارهایی که به ترامپ دادند اکنون به واقعیت رسیده و چه ترامپ و چه محمد بن سلمان به این نتیجه رسیدند که با آن دید در خاورمیانه نمی توانند رفتار کنند. مناسبات خاورمیانه دچار تغییر شده است و اکنون محوری که ما در رسانه ها به عنوان محور مقاومت یعنی انصارالله یمن، حزب الله، حماس، ایران و عراق می شناسیم، اکنون صاحب یک نفوذی شده اند که کشورهای غربی و حتی خود محمد بن سلمان نمی توانند نسبت به این بی تفاوت باشند. محمد بن سلمان سال 1394 اعلام کرد که چند هفته ای قصد دارد تا صنعا را اشغال کند و انصارالله را وادار به عقب نشینی کند و منصور هادی را به قدرت بازگرداند اما این چند هفته به 54 ماه طول کشید و محمد بن سلمان به این نتیجه رسیده است که مناسبات آنگونه که او فکر می کرد رقم نمی خورد. انصارالله یمن هم در عرصه هوایی با حمله به آرامکو اقتدار خودش را اثبات کرده است و هم در حمله زمینی که با عملیات نصر من الله که توانست حدود 350 کیلومتر از اراضی عربستان را تحت تسلط خودش قرار دهد و سه تیپ زرهی عربستان را منهدم کرد و 2000 نفر را اسیر کند.
محمد بن سلمان به این نتیجه رسید که معادلات نبرد دچار تغییراتی در شرایط کنونی شده است. بنابراین از چند ماه پیش شاهد این هستیم که زمزمه هایی از تجدید نظر در سیاست خاورمیانه ای محمد بن سلمان به گوش می رسد. نخستین بار آقای محمد بن زاید ولیعهد ابوظبی تغییر در سیاست خاورمیانه ای خودش را اعمال کرد. زمانی که در واقع به این نتیجه رسید که در صورت تشدید تنش بین ایران و آمریکا اقتصاد امارات کاملا فرو می پاشد و امنیت شیشه ای امارات از بین می رود. در شرایط کنونی بنظر می رسد که محمد بن سلمان به این درک رسیده است که نمی تواند بیش از این ادامه دهد چرا که اکنون موجودیت عربستان تحت خطر است. اکنون در رسانه ها صحبت های زیادی می شود که عربستان به طرق مختلف پیام صلح چه به ایران و چه به انصار الله یمن می فرستد. محمد بن سلمان به نوعی در واقع اعلام کرده است که از آن مرحله تنش با ایران گذر کرده است. این همان محمد بن سلمانی است که چند سال پیش اعلام کرده بود که ما باید جنگ را به داخل ایران بکشانیم و اکنون به جایی رسیده است که از خطرات جنگ با ایران سخن می گوید. بنابراین در شرایط کنونی محمد بن سلمان در مسیر تنش زدایی با ایران قرار دارد و سعی دارد روابط را به تدریج بهبود ببخشد.
پیام هایی که از طریق واسطه ها دریافت شده است همه نشان دهنده اینست که بن سلمان و عربستان از شرایط کنونی راضی نیستند و سعی دارند که در مسیر بهبود روابط با ایران گام بردارند. منتها ما نباید انتظار داشته باشیم که تنشی که بین ایران و عربستان بوجود آمده است به یکباره این تنش از بین برود و روابط دو کشور به سرعت بهبود پیدا کند. بهر حال عربستان در این مدت هزینه های بسیار زیادی در جنگ یمن پرداخته است و نمی خواهد بگونه ای به پایان برسد که در دنیا به عنوان بازنده بزرگ لقب بگیرد و به نوعی اعتبار عربستان در جهان عرب کاملا تحت شعاع این مسئله قرار بگیرد. بنابراین احتمال دارد به تدریج عربستان در جنگ یمن حملاتش را کاهش دهد و به سمت آتش بس فراگیر در یمن حرکت کند و در گامهای بعدی هم به سمت روابط محدود با ایران قدم بردارد. البته این را هم بدانیم که تا زمانی که مشکل سوریه و یمن حل نشود ما نباید انتظار داشته باشیم که عربستان به سمت بهبود روابط با ایران قدم بردارد. چون عمده مشکلی که عربستان ادعا می کند با ایران دارد سر همین دو کشور است. بنابراین در روزها و ماههای آینده اگر ما شاهد این بودیم که در یمن تحولات به گونه ای پیش رفت که محمد بن سلمان به سمت آتش بس فراگیر حرکت کند آن وقت این را نشانه ای بر حرکت بن سلمان به سمت تنش زدایی با ایران و بهبود روابط با ایران قلمداد کنیم.
چگونه صلح دیپلماتیک بین تهران و ریاض می تواند وضعیت خلیج فارس و نقشه ژئوپلیتیکی خاورمیانه را تغییر دهد؟
دو کشور بزرگ خلیج فارس و منطقه، ایران و عربستان هستند که هر دو این کشورها چندین کشور دیگر را دنباله رو خود دارند. بنابراین ما باید منطقه را از دید دو کشور ایران و عربستان ببینیم. اگر دقت کرده باشید تحولاتی که در منطقه اتفاق می افتد یا به ایران مرتبط می شود و یا به عربستان. زمانی که این دو کشور به عنوان سرشاخه های تحولات در منطقه به سمت صلح دیپلماتیک حرکت کنند. قطعا و یقیننا این باعث خواهد شد که منطقه امنیت پایدارتری داشته باشد. حتی در گام بعدی بهبود روابط بین ایران و عربستان می تواند کشورهای منطقه را به سوی یک امنیت متکی به کشورهای منطقه رهنمون کند، یک امنیت پایداری که بر اساس طرح آقای روحانی در سازمان ملل که اعلام کرد منطقه را به سمت ائتلاف صلح رهنمون سازد. بنظر می رسد که حتی خود آمریکا نیز در این شرایط زیاد مایل نیست که منطقه دچار تنش شود. بنظر من اگر روابط ایران و عربستان به سمت کاهش تنش پیش برود، ما قطعا و یقیننا می توانیم شاهد کاهش تنش در عرصه منطقه ای و حاکم شدن یک امنیت بسیار بهتر و فراگیر در منطقه باشیم.
