وزیر امور خارجه ایران محمد جواد ظریف در نیمه دوم ماه به فنلاند، سوئد، نروژو فرانسه، چین، ژاپن، مالزی سفر کرد و اوایل ماه سپتامبر به روسیه آمد.
همانا جنگجویی جهانی تهران را با دشواری های اوضاع سیاسی- اجتماعی و مهم تر از همه اقتصادی می توان توضیح داد که ایران به خاطر تحریم های آمریکا به آن دچار شده است. ضمن اینکه چشم اندازها برای خروج کشور از بحران بدون حل مشکل تحریم ها و متعاقبا معاهده هسته ای یعنی برجام بسیار مبهم و مه آلود است.
بدون شک تهران مصرانه و هدفمند در جستجوی راه خروج از اوضاع است ضمن توجه به اینکه قبل از همه با آمریکا تقابل دارد. امروز بازی سخت و جدی در حال انجام است و می توان گفت نتایج غیر قابل پیش بینی هم دارد. مهم تر از همه امنیت در منطقه خاور میانه و شاید کل جهان مد نظر است.
دسیسه های کنونی شامل این است که ایران و آمریکا تا چه اندازه برای مصالحه در درخواست ها و ادعا های خود از یکدیگر آماده اند. «خط قرمزی» که نمی توانند و نخواهند توانست به سمت طرفین درگیر بروند، کجاست؟ ضمن اینکه باید بلافاصله خاطر نشان نمود که نه تهران و نه واشنگتن برای راه حل نظامی بحرانی که بین دو پایتخت بروز می کند، تلاش نمی کنند.
به شکایت های ایران نسبت به آمریکا توجه می کنیم. تعداد آنها زیاد است اما اصلی ترین آنها در حال حاضر این است که آمریکا باید تحریم های ضد ایرانی را لغو کند.
آمریکا همچنین لیست کاملی از تقاضاها را از ایران دارد که به چهار قسمت تقسیم می شوند:
۱. تحول، شکستن برجام با هدف امکان ضمانت شده، مطلق عدم دسترسی به ساخت تسلیحات هسته ای توسط ایران و از جمله از طریق اجرای مدت زمان نامحدود اقدامات سند.
۲. ممنوعیت برای ساخت موشک های بالستیک توسط ایران
۳. محدود شدن سیاست نظامی فعال ایران در خاورمیانه، سوریه ، عراق و یمن
۴. قطع حمایت از سازمان های تروریستی و در وهله اول «حزب الله» و حماس
اکنون در خصوص مهرهایی که این بازی فوق العاده پیچیده، گاهی گیج کننده و حتی در برخی موارد ضد و نقیض را انجام می دهند. این نویسندگان برجام یعنی روسیه، چین، اتحادیه اروپا، ایران و البته آمریکا هستند که سیاست مخربی را در ارتباط با معامله هسته ای و ایران دارند.
اما با همه اینها و با توجه به عینیت، باید اذعان داشت که در حال حاضر سرنوشت برجام و ایران را سه مهره تعیین می کنند، خود ایران ، آمریکا و اتحادیه اوپا. لازم به یادآوری است که اتحادیه اروپا از همان ابتدا مخالف سیاست ضد ایرانی رئیس جمهور آمریکا دونالد ترامپ ، خروج آمریکا از برچام و اجرای تحریم ها بود. در عین حال اتحادیه اروپا مصرانه خواستار حفظ برجام و لغو یا کمتر شدن تحریم هاست همانطور که آمریکا نه برنامه موشکی ایران و نه سیاست خاور میانه ای اش را و نه حمایت تهران از حزب الله و حماس و مشکلات حقوق بشر در ایران را نمی پذیرد.
در عین حال در طرح تاکتیکی در مواضع بین بروکسسل و واشنگتن شباهت های مشخصی دیده می شود. اتحادیه اروپا آماده نیست مشکلات ایرانی را بلادرنگ حل کند و سعی دارد شرایط را برای از سرگیری روند مذاکره در وهله اول بین ایران و آمریکا بدون فشار سیاسی اقتصادی بر ایران مهیا سازد.
اتحادیه اروپا اینستکس را طراحی کرد که ابزار حمایت از صورت حساب های تجاری با ایران است. در واقع فعلا فعال نیست اما اروپاییان در تمایز از ایرانی ها امیدوارند که برقرار شود.
در حال حاضر از سه کشور اتحادیه اروپا که عضو برجان هستند ( آلمان ، بریتانیا و فرانسه) فرانسه ابتکار حل مشکل ایران را به دست گرفته است. امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه فردی جوان، فعال ، سرسخت است که جاه طلبی هایی حتی به اندازه رئیس جمهور بزرگ فرانسه شارل دوگل دارد و شانس تبدیل شدن به وزنه سنگین سیاسی شماره یک اروپا را نیز دارد.
در واقع این اواخر مکرون واسطه بین ایران و آمریکا شد. اجلاس گروه هفت که در شهر فرانسوی بیاریتز برگزار شد و در آن ارتباطات متقابل با ایران در دستور کار قرار داشت اما هیچ کس انتظار نداشت که اتفاق غیر منتظره ای در این زمینه بیافتد. اما ناگهان ۲۵ اوت به ابتکار رئیس جمهور مکرون، محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران به بیاریتز رفت. در واقع دیپلماسی ایرانی در اجلاس گروه هفت قرار گرفت جایی که مذاکرات با چند مقام انجام شد و حتی دیدار با رئیس جمهور آمریکا نیز برنامه ریزی شده بود. اما ترامپ با ظریف دیدار نکرد.
اما در کنفرانس خبری که در روز آخر اجلاس برگزار شد، ترامپ به پرسش های مربوط به تهران بیشتر از حد انتظار خوب و دوستانه پاسخ داد. « اگر اوضاع درست شود من با اطمینان با رئیس جمهور حسن روحانی دیدار می کنم.» ضمن اینکه ترامپ روحانی را « مذاکره کننده عالی » نامید و ایرانی ها را « مردمی عالی» و ابراز اطمینان نمود که ایران ممکن است به قدرتی عظیم تبدیل شود اما آنها نباید تسلیحات هسته ای داشته باشند.
دقیقا یک روز بعد یعنی ۲۶ اوت رئیس جمهور ایران حسن روحانی بیان داشت: « اگر من فقط می دانستم که ملاقات ها و دیدار ها با فردی ممکن است به توسعه کشورمان و حل مشکلات ملت کمک کند من اینکار را انجام می دادم.« بر اساس تمام بدیهیات اینجا آشکارا اشاره ای به مذاکرات احتمالی با رئیس جمهور ترامپ است.
آیا ممکن است که آنها مذاکره کنند؟ ناظرین و سیاست مداران نظرات متفاوتی دارند. برخی معتقدند که چنین گزینه ای بعید به نظر می رسد. برخی دیگر بر این اعتقادند ، چرا که نه؟ برای آنکه ترامپ با کیم جونگ اون دیکتاتور کره شمالی دیدار کرد. روحانی شایعات مربوط به اینکه اجلاس ریاست جمهوری ممکن است در نیویورک و در حاشیه اجلاس عمومی سازمان ملل متحد که ۱۷ سپتامبر شروع می شود، صورت گیرد را رد کرد.
البته در اینجا به دشواری بتوان حدس زد. پیدا کردن فاصله ای که باید ایرانی ها و آمریکا برای ملاقات با یکدیگر طی کنند با توجه به فوبیا ها بسیار دشوار است به خصوص برای ایرانی ها.
علی رغم همه این موارد به نظر غیر قابل پیش بینی که تحلیل گران در خصوص آن صحبت می کنند، ترامپ در دیپلماسی همواره از تاکتیک حرفه ای خود به عنوان تاجر استفاده می کند، زمانی که طرف مقابل را در شرایط تورم و از قبل غیر قابل قبول وادار می کند که مذاکره نماید و در طی آن سازش هایی را هم ایجاد می کند.
ایرانی ها وضعیت شان دشوارتر است. لزوم مصالحه در گفتگوها با آمریکا به خاطر لغو یا حداقل کمترشدن تحریم ها ، شک و تردیدی را بر نمی انگیزد. اما مقامات ایرانی بدین طریق نمی توانند اعتبارشان را از دست بدهند. هر مصالحه ای باید مانند پیروزی به نظر آید. دشواری در این مسئله است. رئیس جمهور روحانی و ظریف وزیر امورخارجه در فعالیت های سیاست خارجی شان همواره باید به مخاطبان درونی خود توجه کنند و در وهله اول به مخالفین سیاسی از بین رادیکال ها که نه برجام را قبول دارند نه هر مذاکره ای را با غرب و پیش از همه با آمریکا.
رساندن همه درخواست های ایران و آمریکا به یک مخرج مشترک عملا غیر ممکن است. تهران هیچ گاه برنامه موشکی خود را از بین نمی برد و تغییر شدیدی در سیاست خاورمیانه ای خود نمی دهد ( اگرچه روند تدریجی توقف فعالیت های نظامی ممکن است از آنجا که درون کشور سیاست خاورمیانه ای محبوبیت زیادی ندارد).
رئیس جمهور ترامپ نیز برای لغو شدید و یکباره تحریم ها به ویژه اکنون یعنی زمانی که در آغاز رقابت های ریاست جمهوری سال ۲۰۲۰ است، آمادگی ندارد.
با توجه به موارد برشمرده شده می توان بیان داشت که گزینه ای موقتی و میانی پیدا می شود. ضمن اینکه مسئله مذاکرات رسمی ایران و آمریکا شاید در سطح عالی مسئله شماره یک باقی بماند.
امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه طرحی را تدوین کرد که اخیرا توسط دیپلماسی اروپایی تصویب شد. طبق اطلاعات غیر مستقیم می توان گفت که طرح منع تحریم ها برای برخی خریداران نفت ایرانی را بررسی کرده و امکان صادرات تقریبا ۷۰۰ هزار بشکه نفت را به ایران می دهد. این بیش از دو تا سه برابر حجم کنونی را افزایش می دهد. ضمن اینکه برنامه ریزی شده است وامی به مبلغ ۱۵ میلیارد دلار به ایران اختصاص داده شود تا بتواند از ارز سخت برای خروج از تحریم های آمریکا علیه خود استفاده نماید. در پاسخ تهران باید برای مذاکره و بازگشت به اجرای دقیق برجام آماده باشد.
در ارتباط با طرح در آینده ایران موظف است راهی برای کاهش تنش در خلیج فارس را در زمینه موج توقف نفت کش ها پیدا کرده و برای مذاکرات ساختاری در زمینه موشک ها، مسائل منطقه ای و آنچه که پس از سال ۲۰۲۵ اتفاق خواهد افتاد یعنی وقتی که مدت زمان اجرای توافق کنونی تمام می شود.
در این ارتباط وزیر امور خارجه فرانسه ژان ایو لودریان خاطر نشان کرد که فعلا مشخص نیست که آیا آمریکا از تحریم ها در ارتباط با صادرات تکمیلی نفت ایرانی خودداری خواهد کرد یا خیر. در عین حال از کاخ سفید هیچ گونه سیگنالی دیده نمی شود که نشان دهد رئیس جمهور آمریکا ممکن است این ابتکار را بلوکه نماید. با استناد به طرح فرانسه برای حفظ برجام، معاون وزیر امور خارجه ایران عباس عراقچی خاطر نشان کرد که طرف آمریکایی انعطاف نشان داده است.
در شرایطی که هنوز به طور کامل مشخص و واضح نیست یک فاکتور وجود دارد که قادر است کل این مثبت گرایی را که از آغاز سپتامبر به وجود آمده، ازبین ببرد. در واقع گام های ایران برای توقف اجرای وظایف خود در برجام است.
مسئله این است که پنجم سپتامبر دوره شصت روزه دوم کاهش تدریجی اجرای برخی درخواست های برجام توسط تهران به اتمام می رسد.
در این ارتباط ظریف وزیر امور خارجه ایران به اتحادیه اروپا اولتیماتوم داد: « اگر اروپا تا پنجم سپتامبر گام های لازم را برندارد، ایران اجرای گام سوم برای توقف وظایف خود در برجم را آغاز می کند.» همانطور که عباس عراقچی معاون وزیر خارجه ایران گفت : «گام سوم تدوین شده و برای اجرا آماده است. این گام سخت تر از گام های اول و دوم است. این اقدام برای دستیابی به تعادل بین حقوق و وظایف ایران در برجام ایجاد شده است.»
دوم سپتامبر معاون وزیر خارجه ایران عباس عراقچی و گروهی از اقتصاد دانان برای بحث و مذاکره طرح فرانسوی امانوئل مکرون و همزمان برای شرح گام سوم ایران درجهت خروج از برجام به پاریس رفتند.
دیپلمات های ایرانی اعلام کردند که اگر تلاش های دیپلماسی ایران و اتحادیه اروپا به نتیجه برسد، تهران از گام سوم امتناع می کند.
اکنون مرکز اوضاع سیاسی –دیپلماسی حول ایران بدون شک این طرح فرانسوی است. سوال های زیادی هنوز وجود دارد اما مهمترین آنها دو سوال است. آیا این طرح با منافع ایران مطابقت دارد( یعنی تهران آنرا می پذیرد؟)؟ سوال دوم این است که آیا آمریکا در اجرای طرح مزاحمت و مداخله نمی کند؟ دیپلماسی فرانسوی فعالانه با هر دو طرف کار می کند. مسکو نیز از این ابتکار حمایت می کند.
امید برای تصویب طرح وجود دارد. ضامن هم اینکه بیش تر از این در توان رئیس جمهور ترامپ نیست که در آغاز رقابت های ریاست جمهوری ۲۰۲۰ به وخامت اوضاع با ایران دامن بزند. برای آنکه مشخص نیست که ادامه تشدیب درگیری به کجا ختم شود. اما بدون شک این تشدید اوضاع بعد از شکست طرح فرانسوی بیشتر خواهد شد.
برای ایران نیز صادرات نفت و ۱۵ میلیارد وام بسیار مهم است. تهران باید برای این تنها از روند توقف وظایف خود در برجام کوتاه بیاید. سایر بندها ممکن است به صورت طولانی مدت با اتحادیه اروپا بحث و بررسی شود و حتی تا انتخابات در آمریکا پیش برود. در آنجا شانس شکست ترامپ و پیروزی دموکرات ها وجود دارد.
