مسجد جامع مسکو با تاریخچه ی ۱۰۰ سال و اندی خود یکی از اماکن مقدس برای ۲۰ میلیون مسلمان روسیه است. هر مسلمانی که به مسکو سفر می کند، حتما در مسجد جامع پایتخت کشور روسیه، نماز به جا می آورد. شیخ راویل گاینوالدین، رئیس شورای مفتی های روسیه و امام جمعه ی سابق مسجد جامع مسکو در اوایل دهه ی نود میلادی، می گوید:
"در طول بیش از ۱۰۰ سال، موجودیت مسجد ما، روسای کشورهای مختلفی در آن حضور داشتند. از مصر ـ جمال عبد الناصر، سوکارنو از اندونزی، معمر قذافی از لیبی، خاتمی از ایران، عبدالله گل ـ ترکیه، ماهاتیر محمد مالزیایی، از جمله آنها بودند. همه ساله در مسجد ما، مراسم روز قدس برگزار می شود. محمود عباس ـ رئیس حکومت خودگردان فلسطین و خالد مشعل رهبر حماس در این مسجد نماز خوانده اند ".
بانی مسجد جامع مسکو، صالح یرزین بود. وی به عنوان بازرگان و حامی علم و ادب، کل هزینه ی ساخت و ساز مسجد را تقبل کرد. تجارت یرزین، پنبه، ابریشم، چرم و پوست بود. وی همچون فردی خیر و متدین، از شهرت خاصی در بین مسلمانان مسکو برخوردار بود. می گویند وقتی که یرزین صدقه می داده، پشت منزلش صفی طولانی کشیده می شده است.
مدت زمانی که صرف بنای مسجد شد همه را شگفت زده کرد. ساخت مسجد به همراه سالن نمازگزاران و بالکن زنانه، ظرف ۵ ماه به اتمام رسید. ۲۷ نوامبر سال ۱۹۰۴ میلادی، بدرالدین حضرت الیموف، اولین امام جماعت مسجد از مقامات کشوری خواست تا مجوز لازم برای برگزاری مراسم مذهبی در مسجد مسکو را صادر کنند.
در زمان اتحاد شوروی، وقتی که مذاهب مطرود و جهان بینی اتئیستی سر لوحه ی نظام کشور قرار داشت، امامان جمعه ی مسجد جامع مسکو، احمدزیان مصطافین و رضاالدین بصیروف که تحصیلات حوزوی خود را در مدرس علمیه ی بخارا به اتمام رسانده بودند نزد مخاطبان از احترام خاصی برخوردار بودند. آنان اغلب در اماکن اسلامی مسکو مشاهده و حداکثر کوشش خود را در نشر ارزش های اسلامی دریغ نداشتند.
اما اوضاع کشور از نیمه ی دوم دهه ۸۰ میلادی تغییر کرد. دمیر حضرت گیزاتولین می گوید:
"امکان آموزش های اسلامی پدیدار گشت. ما با رجوع به مسجد جامع مسکو که تنها مکان اسلامی آن دوره بود، دست به این اقدام زدیم. مفتی، راویل گاینوالدین در آن زمان امام جمعه مسجد بود. او فردی جوان بود و پیشنهاد ما را برای آموزش اسلامی در بعد از ظهر ها پذیرفت. گروه ما متشکل از ۲۶ نفر بود. ما اصول اسلامی را همه روزه بعد از اتمام کار تا ساعت ۱۰ شب و ایام تعطیل آموزش می دیدیم. ضمنا شیخ راویل برای هیچ کس ارفاقی قائل نبود. دروسی که امروز آموزش می داد، حتما در جلسه ی بعدی سوال می کرد. دروس خیلی سخت بود ".
امروز مسجد جامع مسکو دارای مدرسه ی علمیه است که قدمت آن به ۲۵ سال می رسد. دمیر حضرت گیزاتولین اولین مدیر این مدرسه بود.
امروز این مدرسه ی اسلامی در مسکو از شهرت خاص و عام برخوردار است. مدیر آن دکتر جعفر حاجی فیض رحمانوف است. وی می گوید:
"هدف اصلی ما آموزش اسلام به کودکان است تا با مفاهیم مذهب آشنا شوند. قرآن، احادیث و زبان عربی اساس آموزشی است که ما ظرف ۲۴ سال گذشته تغییر نداده و حق تغییر آن را هم نداریم. اما از اولین سال تاسیس مدرسه، زمانی که شیخ راویل گاینو الدین در آن نقش استاد را داشت، مهم برای ما کار با طلاب و کودکان بود. مراجعه کنندگان و طلبه ها هم اطفال بودند و هم بزرگسالان، با سطح آمادگی مختلف، و لازم بود تا با هر یک از آنان زبان مشترکی را بیابیم. هر سال بین طلاب مدرسه، مسابقات قرائت قرآن و اصول دین برگزار می گردد، که خود باعث بوجود آمدن رقابتی سالم نزد آنان می شود ".
هم اکنون مدرسه علمیه ی مسجد مسکو دارای ۲۵۰ طلبه است. سال های قبل تعداد آنها به ۹۰۰ نفر هم می رسید. تعداد ثبت نام کنندگان به علت بازسازی مسجد، کاهش یافت.
موضوع بازسازی مسجد مسکو مدت ها قبل در سطح رسمی مورد بررسی بود. در نتیجه، ابتکار مسلمانان مسکو مورد حمایت ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور و مقامات شهر مسکو قرار گرفت. در ایام جشن صد سالگی مسجد در ماه مه ۲۰۰۴، اولین کلنگ نمادین در پایه ی سالن اصلی مسجد زده شد.
علت اصلی بازسازی مسجد جامع روسیه فقط به خاطر افزایش مراجعه کنندگان بود. در سال های اخیر تعداد نماز گزاران در نماز جمعه به ۷۰۰۰ نفر و اعیاد مذهبی تا ۵۰ هزار نفر می رسید. شیخ راویل گاینوالدین در این رابطه می گوید:
"ظرفیت مسجد جامع قدیمی ما گنجایش فقط ۹۵۰ نفر را داشت که گاهی تا ۳ هزار نفر را به خود جای می داد. ساختمان قدیمی، دیگر توان تحمل این جمعیت را نداشت و حتی مسئولین فنی در عید قربان ۲۰۱۱ به ما هشدار دادند که بیش از ۹۰۰ نفر نباید در سالن اصلی نماز بخوانند چرا که خطر ریزش ساختمان وجود دارد ".
بازسازی در حال انجام است. ستون ها و قالب بتونی ساختمان و گلدسته های ۷۲ متری آن به اتمام رسیده است. شیخ راویل گاینوالدین می گوید:
"مقیاس کار بسیار جدی است. مساحت ساختمان مسجد، ۶۴ در ۶۲ متر است. این همانند یک استادیوم است. مخصوصا که دارای شش طبقه است. در ساخت آن از امروزی ترین امکانات استفاده خواهد شد. ۹ آسانسور به مراجعه کنندگان سرویس خواهد داد. سالن کنفرانس مجهز به کابین های مترجمین، به ۴ زبان است. ورودی زیبا و وسیع، رخت کن خلاصه همه نشان دهنده این هستند که پروژه ی ما پاسخ گوی تمام نیازهای امروزی است ".
گنجایش مسجد برای ۱۰ هزار نفر در نظر گرفته شده است. این مجتمع شامل ساختمان شورای مفتی های روسیه، مدرسه علمیه، فروشگاه محصولات حلال، سالن همایش و غیره است. دمیتری مدودف، نخست وزیر روسیه طی بازدیدی که در ژوئن سال ۲۰۰۹ از مسجد جامع مسکو داشت، گفت:
"بازسازی بزرگ ابعاد مسجدی که امروز ما شاهد آن هستیم، نشان دهنده ی منافع مشترکمان نسبت به میراث معنوی مسلمانان کشورمان است چرا که ما کشوری چند ملیتی با ادیان مختلف داریم. مسلمانان از احترام و نفوذ ویژه ای در کشورمان برخوردارند ".
شیخ راویل گاینوالدین رئیس شورای مفتی های روسیه زمانی ریاست "صندوق مساعدت ساخت و بازسازی مجتمع مسجد جامع مسکو" را به عهده داشت. او در امر جمع آوری کمک های مردمی فعالیت می کند و نام اهدا کنندگان در "کتاب یادبود" ثبت می شود.
تعدادی از کشورهای اسلامی نیز در امر بازسازی مسجد جامع مسکو، مساعدت می کنند. در همین زمینه وزیر امور مذهبی ترکیه سندی را به امضا رسانده است. شیخ راویل می گوید:
"در تفاهم نامه به امضا رسیده، طراحی داخلی مسجد جامع مسکو اعم از گچ بری ها، و همچنین تامین کلیه ی نیازهای آن همچون محراب و منبر و غیره، لحاظ شده است. همچنین سردر اصلی و پنجره های رنگین منقش به ۹۹ نام مختلف خداوند متعال، و فرش نمازگزاران، در این فهرست گنجانده شده است ".
فعلا مسلمانان، نماز خود را در سالن موقتی در کنار منطقه ی ساخت ساز، به جا می آورند. ایلدار حضرت علاالدین اف، امام جمعه مسجد می گوید:
"کلیه ی نمازگزاران در نمازها و دعاهایشان خواهان پایان یافتن هر چه سریع تر کار بازسازی مسجد هستند ".
مراسم باشکوه گشایش مسجد جامع مسکو برای سال ۲۰۱۵ برنامه ریزی شده است. شیخ راویل گاینوالدین در پایان صحبت های خود گفت:
"من مطمئنم که مسلمانان ما از اقصی نقاط مختلف کشور برای زیارت و نماز، به مسکو سفر خواهند کرد. و همچنین مطمئنم که مسجد ما به یکی از اماکن دیدنی معماری شهر مسکو تبدیل شود ".
